Гадоў дзесяць таму ўладкаваўся я на фірму, якая займалася продажам бытавой тэхнікі. Карацей, у лахатрон. Тое, што ў газетнай аб’яве называла сябе гандлёвым прадстаўніком, папраўдзе, хадзіла па кватэрах і пад выглядам уяўных рэкламных акцый збывала дробную бытавую тэхніку і кухонныя прылады: прасы, электрачайнікі, нажы. Што гэта лахатрон, я дацяміў запозна, калі ўжо прызвычаіўся да лёгкіх грошай. За месяц мяне натрэніравалі так, што я мог прадаць што хочаш і каму хочаш. Маімі калегамі былі студэнты-завочнікі, маладыя настаўнікі і медыкі — наймілейшыя прайдзісветы — добрыя і прастадушныя. Мы падымаліся на апошні паверх і надзявалі на сябе нябачны скафандр, які не ўпускаў ні страх, ні сумленне.
– Добры дзень. Вы гаспадыня?
Недаверлівыя позіркі за дваццаць хвілінаў напаўняліся цеплынёй. А нашыя кішэні — грашыма.
Там, у кватэрах, маё сэрца ніколі не ёкала. Бабця з царкоўнага хору, палкоўнік, інвалід у вазку, сямейная пара лесбіянак, цётка, яшчэ адна цётка, яшчэ сто цётак — я ўсіх не злічу.
Сэрца ёкала, калі мы збіраліся ля машыны, запіхвалі ў багажнік рэшткі і моўчкі вярталіся ў кантору. То была не проста стома, а душэўнае знясіленне праз гвалт, які мы самі й учынялі. Так цягнулася некалькі месяцаў, пакуль у нашым офісе не пачаліся ператрусы, падчас якіх мы хаваліся ў кабінеце дырэктара. Кіраўніцтва стала збіраць свае манаткі, каб збегчы ў Самару — адкуль і звалілася нам на галовы. Было прапанавана далучыцца да ўсеагульнай міграцыі. І мы далучыліся.
– Самара — гэта маленькі Лас-Вегас, — сказалі нам.
І мы паверылі.
Мы лічылі вялікую Расію сваім выйгрышам і шанцам. Думалі калі-небудзь вярнуцца ў Мінск мільянерамі, нібы ў родную вёску з хаткамі пад дзіравымі стрэхамі. Выявілася, што Самары не толькі да Лас-Вегаса было далёка, ёй было далёка да Шабаноў.
Хочаш перасячы дарогу — спадзявайся толькі на свайго анёла. Расія запусціла ў космас ракету з Гагарыным, а самарцы па вечарох запускалі з вокнаў пакеты са смеццем.
Ужо першы працоўны дзень выявіў, што ўсе нашыя ўменні, набытыя ў Мінску, можна лёгка перакрэсліць. Лахатрон на расійскі манер аказаўся зусім іншы. У Мінску прадаўцу дапамагае інтэлігентнасць. У Самары яна была перашкодай. Каб збыць тавар, трэба было стаць галодным ашалелым зверам. У бабулі, якая адчыняе дзверы, у вачох няма недаверлівасці і каровінай прастадушнасці, а страх. І гэты страх можна перамагчы толькі сілай.
Нас навучылі простаму прыёму — найперш падсоўваць нагу ў дзвярны праём, а ўжо потым усміхацца: «Здраствуйця! Вам сёння пашчасціла». Калі гаспадар слабейшы за цябе, калі ён не здолее выпіхнуць тваю нагу, то ты адсунеш яго і патрапіш унутр.
Клапаціцца пра тое, што нехта выкліча міліцыю, не было ніякай патрэбы. Міліцыя рэгулярна атрымоўвала ад нашай фірмы свой працэнт з продажу. Таму нахабства дазвалялася. Адзінае, чаго трэба было баяцца, — дужых гаспадароў. Таму мы хадзілі ўдвох і ўтрох.
У мінскіх кватэрах дыялог з «кліентам» быў даўгі — каля дваццаці хвілінаў. «А хто ў вашай сям’і вострыць нажы?..» Заваяваць давер у беларуса лёгка — трэба толькі пацікавіцца ягоным жыццём, пачуццямі. І праз дваццаць хвілінаў беларус накорміць абедам, аддасць свае грошы, яшчэ і падзякуе наўздагон. Заваяваць давер самарскага расіяніна — немагчыма.
Таму дыялогу ў нас не было, быў сквапны, спешны, агрэсіўны маналог на тры-пяць хвілінаў, які завяршаўся словамі: «Як гэта няма грошай!? А калі я пашукаю?» Так дзейнічалі нашы самарскія калегі. А мы так і не навучыліся. Хадзілі са сваімі торбамі, сарамліва ўсміхаліся, безнадзейна ўсміхаліся. Усміхаліся, усміхаліся, усміхаліся. Па-беларуску. Нас выганялі, выкідалі з пад’ездаў, як пакеты са смеццем, білі нагамі.
Але аднойчы на маю сарамлівую шчырую ўсмешку адказалі сарамлівай шчырай усмешкай. Мы былі ўтрох: я, мой найлепшы сябар Лёха і Вася. Быў ужо амаль вечар, стома расцякалася па ўсім целе. Мы хацелі есці. Мы хацелі грошай. Мы хацелі набыць квіткі да Мінска — роднай вёскі з хаткамі пад дзіравымі стрэхамі.
Дзверы адчыніла жанчына. Я сказаў ёй: «Здраствуйця», — і ўсміхнуўся. Яна сказала мне: «Здраствуйця», — і ўсміхнулася.
Я ўклаў усю сваю пяшчоту ў няспешныя словы па амаль забытай мінскай сістэме.
Я не помню, ці прадалі мы што-небудзь. Гэта цяпер неістотна.
Калі я закончыў, гаспадыня прамовіла: «Дзякуй».
Па-беларуску.
