Зора Кіпель пакінула па сабе багатую друкаваную спадчыну, сабраную ў «Запісах БІНІМ», 27, 2004. Прэмія імя Зоры Кіпель прысуджаецца Асацыяцыяй Беларусістаў Паўночнай Амэрыкі за лепшую кнігу, артыкул, студэнцкую працу. Ейнай памяці прысьвечаны зборнік «Адзін Госпад, адна Вера, адзін Хрост», выдрукаваны ў 2007 г. Згуртаваньнем Беларусаў Сьвету «Бацькаўшчына».
Летась жа ў Менску пад грыфам нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі Інстытуту літартуры імя Янкі Купалы выйшла манаграфія А.Бразгунова «Перакладная белетрыстыка Беларусі XV‑XVII стагодзьдзяў», да якой эпіграфам стаяць словы З. Кіпель: «Гэта літаратурнае багацьце.. ёсьць непасрэдным вынікам народнай сьведамасьці, народнай годнасьці, народнага таленту». Дасьледаваньне таксама прысьвечанае памяці Зоры Кіпель з удзячнасьцю ёй за багатыя пакінутыя й перададзеныя ў Беларусь архівы.
Цытаваныя словы Зоры Кіпель, бадай, найбольш ушаноўваюць яе памяць, бо працуючы на літаратурнай дзялянцы (дастаткова згадаць пераклад «Трышчана» ў ангельскую мову ў 1988 годзе — «Byelorussian Tristan»), яна неаднаразова падкрэсьлівала, што сярод усходніх славянаў ды на ўсходзе Эўропы наагул нашая нацыя мае найбольш пераклaдзенай у беларускую мову заходне‑эўрапэйскае літаратуры, і гэта пераканаўча даводзіць высокую культуру нацыі.
Цяпер ідзе падрыхтоўка да друку дзёньніка Зоры Кіпель.
Ніжэй друкуецца эсэ нябожчыцы з архіву.
***
Зора Кіпель. ДУКАРКА
Пачалося гэта неяк неспадзявана, без задумы, без плянаваньня. У 2000 годзе ў траўні на канфэрэнцыі ў адзначэньне 100‑х угодкаў народзінаў, якую ладзіў Беларускі Дзяржаўны Архіў‑Музэй Літаратуры й Мастацтва, мы мелі прыемнасьць пачуць шмат цікавага, новага з жыцьця гэтага славутага беларускага этнографа, мовазнаўца, літаратуразнаўца. Адной зь цікавых імпрэзаў канфэрэнцыі было падарожжа на Пухаўшчыну ды ў вёску Ізабалёва, дзе ён нарадзіўся і дзе была адкрытая дошка ў памяць земляка‑навукоўца.
Яшчэ на канфэрэнцыі шмат было жартаў, калі амаль кожны прамоўца далучаў сябе такім ці іншым спосабам з Пухаўшчынай. Я была адной зь нямногіх, што, на жаль, не маглі пахваліцца наведваньнем Пухаўшчыны.
У машыне Алеся Карлюкевіча, старажыла й дасьледавальніка Пухаўшчыны — лепшага гіда й прыдумаць складана — еxaлі мы па аўтадарозе Менск‑Гомель, прыглядаліся да навакольных мясцовасьцяў, чыталі дарожныя знакі з такімі прыгожымі беларускімі назовамі вёсак, мястэчак і слухалі цікавыя аповяды нашага новага сябры пра іх.
Вось‑жа якое было маё зьдзіўленьне, калі некалькі дзясяткаў кілёмэтраў ад Менску я ўбачыла шыльду: Дукора. Я проста вачам не паверыла. Гэта‑ж тая Дукора, а за ею і Дукарка, дзе я была ў бежанцах у першыя дні вайны.
Шофер наш, хоць і ня было ў нас шмат часу, ветліва згадзіўся на маю просьбу зьвярнуць налева з дарогі, і мы заехалі ў Дукарку. Цяпер яна ўжо фактычна зьлілася з Дукорай. Зрабілі мы здымкі на галоўнай, хіба што адзінай, вуліцы, пахадзілі крыху па вёсцы. Хаты, дзе я правяла колькі тыдняў, я, зразумела, не пазнала. Можа яе ўжо й няма, але вуліца тая самая, рэчка Сьвіслач тая самая, поле, па якім мы бегалі да рэчкі, — тое самае. Адно пры ўезьдзе ў Дукору я заўважыла, што няма ўжо той прыгожай уезнай брамы, што вяла ў старую сялібу. Тады яна яшчэ была, хоць і крыху запушчаная.
І прыпомнілася, усплыло ў памяці, як пачаў гарэць Менск і бацькі адправілі мяне з Аннай Васільлеўнай Сокалавай, нашай суседкай з Першамайскай вуліцы ў Менску, настаўніцай 21‑й Менскай школы, дзе, дарэчы, вучылася і я, у бoмбасховішча, а самі засталіся пры хаце — ратаваць яе. Ня выратавалі, але самі засталіся ў жывых, дзякаваць Богу.
Рана‑ранечкай 26‑га чэрвеня, калі мы выйшлі з бомбасховішча, што было пад школай, нашага кварталу як‑бы і ня было — толькі дым і дзе‑нідзе яшчэ пажар, і мы пакінулі спапялелы Менск ды пайшлі пешшу ў кірунку Дукоры, бо Анна Васільлеўна ня думала, што бацькі мае маглі застацца ў жывых у такім пекле. На дарозе было шмат такіх, як мы, бежанцаў — усе ў паніцы ўцякалі з гораду, хто пешшу, хто на машынах. Там я пабачыла першага ў сваім жыцьці забітага чалавека. У часе падарожжа мы некалькі разоў адпачывалі, нават ноччу крыху заснулі пры дарозе, а на другі дзень недзе каля абеду былі ўжо ў Дукарцы.
Прыпомніліся тыя пару тыдняў, што я правяла ў гасьціннай хаце Вольгі Сьвістун, маці Анны Васільлеўны, бабкі маёй найлепшай сяброўкі Галкі Сокалавай.
Хата Сьвістуноў была прaсторная, прыемная. За хатай агарод, сад. Ад вуліцы была вялікая прыгожая брама, якая была амаль заўсёды зачыненая. Адкрывалася толькі тады, калі выганялі кароў на пашу, ды калі іх вечарам спатыкалі. Людзі хадзілі праз калітку каля брамы. Галкі яшчэ там ня было — яе нехта іншы забраў зь Менску перад пажарам і прывёў у Дукорку толькі пазьней. Мне тады павесялела, бо чулася я ніякавата ў незнаёмай xаце, першы раз ад сям’і, у няведаньні, што сталася з бацькамі.
Было мне тады няпоўныя 14 гадоў. Між іншага, і дзень сваіх 14‑х народзінаў я адзначыла там, у Дукарцы. Кажу — «я», бо нікому не сказала, што акурат 1‑га ліпеня мой дзень народзінаў. Было‑б гэта неяк не на месцы.
З Галкай, як яна ўжо прыйшла, чулася значна сьмялей. Знаёміла яна мяне з суседнімі дзецьмі, родзічамі — яна ўсіх ведала, бо звычайна летнія вакацыі праводзіла ў сваёй бабкі ў Дукарцы.
Быў у іх вельмі цікавы сусед, дзед Хвёдар Краснагір — ён гаварыў вершамі, і мы, дзеці, каля яго бегалі й пыталіся:
«Скажы нам, дзед Хвёдар, нейкі вершык». І ён нас не расчароўваў — вершаваў. Прыпамінаецца некалькі такіх вершыкаў:
- Вось, мае дзеткі,
Cадзіцеся ў клеткі,
Паедзем выконваць пяцілеткі.
- Белыя гусі
Ляцелі зь Беларусі.
- Альбо:
- Аграномная, ты скажы,
Чаму ў мяне капуста
Расьце няроўная.
Аграномная — гэта студэнтка‑практыкантка па аграноміі.
Быў у дзеда Хвёдара добры сад, і хлопцы любілі туды лазіць. Дзед aднойчы пачуў, як хлопцы паміж сабой гаварылі сваёй моваю, каб ніхто не зразумеў (так яны думалі): «Пойдзем у дэр сад і нарвём дэр яблыкаў».
А дзед адказвае ім: «Дэр пуга вісіць на дэр сьцяне».
Мы зь ім жартавалі і казалі: «Дзед Хвёдар, ну вы проста як Янка Купала». Ён на гэта меў адказ: «Ня туды, дзеўка, папала».
«Ну, як Якуб Колас», — згаджаліся мы.
«Ня той, дзеткі, голас».
Вось усё гэта прыпомнілася‑усплыло больш аа 50 гадоў пазьней па дарозе на Пухавічы. Цяпер я магу сказаць, што маю прыналежнасьць да славутае Пухаўшчыны.
 Зора Кіпель, Нью-Ёрская Публічная Бібліятэка |
