Са Змітром Саўкам я пазнаёмілася, калі пачала збіраць матэрыялы пра мінскую Старажоўку — раён Камсамольскага возера, царквы Марыі Магдаліны і бульвара Шаўчэнкі. У гэтым раёне, на рагу бульвара і Веры Харужай, спадар Зміцер нарадзіўся, там і пражыў усё жыццё.
Саўка, падалося, быў вельмі рады распавесці пра мясціны свайго дзяцінства. Сказаў, што ніколі раней не ўзгадваў усё так дэталёва. Першы раз сустрэча не выйшла — ліў моцны дождж: «Калі Вы настойваеце, то можам прайсціся пад парасонамі…» — прапанаваў Саўка. Але мы сустрэліся ўжо ў сонечны дзень, ля кінатэатра «Кіеў».
Такі родны бульвар Тараса Шаўчэнкі. Адзіны ў Менску засаджаны дубамі.
«Гэта быў пэўны гонар — жыць на Бульвары», — расказваў Саўка.
Дом, дзе нарадзіўся Зміцер Саўка.
Ён правёў дзяцінства ў доме па Веры Харужай, 35 — гэта быў адзін з першых шматкватэрных дамоў у ваколіцах. «Дамы 33 і 35 па Веры Харужай пабудаваныя кааператывамі, большасць жыхароў — навукоўцы і работнікі Акадэміі навук. Ці не трэць жыхароў — габрэі.
Цяпер я разумею, што бацькі, магчыма, недзе заахвочвалі, каб габрэйскія дзеці гулялі разам. Кіраваць намі, канечне, было складана».
Мы многа гаварылі пра адносіны мясцовых і прыезджых, стасункі паміж суседзямі розных нацыянальнасцяў. З замілаваннем Саўка ўзгадваў толькі што заселены бульвар Шаўчэнкі:
«Па цэнтры бульвара быў «габрэйскі клюб» — дзве лавы, дзе сядзелі бабкі і размаўлялі паміж сабой на ідыш.
Пасля хто памёр, а хто з’ехаў, але ў 70-я ўсё гэта ўсё яшчэ было».
Знакамітасцю Бульвара быў Дзядзя-ў-кепцы — каля аднаго з двух гастраномаў Дзядзя пастаянна прадаваў марожанае. «Гэта быў такі «дзядзя-робат», — усміхаўся Саўка, — маўклівы, дзесяцігоддзямі ён рабіў адно і тое ж. Яго, напэўна, памятаюць усе мясцовыя дзеці».
Маці
Зміцер Саўка з мамай Аўгінняй Радзівонаўнай.
Другі раз мы сустрэліся са Змітром Саўкам праз пару тыдняў — ён прапанаваў прайсці па Старажоўцы з яго мамай, каб яна таксама падзялілася ўспамінамі. Сустрэўшыся на прыпынку «Тэатральная», пайшлі да белага дома над Свіслаччу — таго, дзе раней жыла Алексіевіч. Энергічная і аптымістычная Аўгіння Радзівонаўна Саўка працуе ў гэтым доме кансьержкай, і а 8-й раніцы якраз скончыла змену.
Месцам працы Аўгіння Радзівонаўна вельмі ганарылася: «Тут жыў амерыканскі пасол, яшчэ розныя паслы, пасол Японіі, яго жонка-італьянка і яшчэ жыве пасол Таджыкістана. Амерыканцы, калі з’язджалі, нават пакінулі ліст з падзякай: «Дарагая Яўгенія Радзівонаўна!..».
Адзін з самых старых дамоў Старажоўкі — у двары «дома Чыжа»
Вельмі кранальна было назіраць збоку стасункі маці і сына, любоў і блізкасць у кожным слове і жэсце. Мне запомніўся расповед Аўгінні Радзівонаўны, як яна заўжды моцна ўхутвала малога сына, пастаянна баючыся, каб той не замерз — і рэакцыю сына, які з пакорай у голасе пацвердзіў: «Так, мама мяне, канечне, вельмі цёпла апранала».
Маленства
Ранні сямейны ўспамін сям’і Саўкаў — як у іх скралі каляску, пакінутую ля дзіцячай паліклінікі (цяпер у гэтым будынку магазін праваслаўнага падарунку ля царквы Марыі Магдалены).
— Мне дзядуля з бабуляй дасталі латвійскую люльку драўляную. І аднойчы, калі мы ішлі ў дзіцячую паліклініку, мама яе пакінула ля ўваходу, і люльку скралі.
— Як укралі каляску, я цябе ў ватным адзяяле панясла. І так мне было цяжко, я думала, дзе мне сесці, каб трохі адпачыць, — Аўгіння Радзівонаўна ўсё яшчэ гаворыць сваім паўднёва-заходнім дыялектам. Я чуць прайшла той масток [цераз Пярэспу]. Не памятаю, дзе мы адпачывалі, каб цябе не ўпусціць. Ты так успацеў, што ўсё прыліпла, баялася, каб не прастудзіўся. А потым я праз кладку пабегла туды, дзе цяпер Мельнікайце, там была міліцыя — напісаць заяўленне.
— Самае цікавае, што потым яе адшукалі. Выявілася, яе скраў п’яніца, у сястры якога нядаўна нарадзілася дзіця, і ён хацеў ёй гэтую люльку падарыць.
— Так, сусед з суседам пасварыліся, з-за курэй — ад аднаго да другога хадзілі куры. А сусед ведаў, што той другі каляску ўкраў і аддаў плямянніцы. І пайшоў у міліцыю і сказаў. Я ездзіла на аўтазавод забіраць каляску. У нас увосень укралі, у верасні. Так мы зіму перазімавалі без каляскі і лета, і толькі зімою, перад Новым годам, нам напісалі пісьмо: прыходзьце па каляску. Я ездзіла забіраць.
А тады ж каляску не купіць!
Купілі дзед з бабай у камісіёнцы. Рыжская каляска была.
Пра знакавую паліклініку спадар Зміцер яшчэ ўспомніў: «У паліклініцы былі такія вітрыны, шыбы якіх уяўлялі з сябе размаляванае шкло з дыдактычнымі малюнкамі і адпаведнымі тэкстамі. Ну, напрыклад, у зайца баляць зубы, і яму трэба не бедаваць, а ісці хутчэй да доктара, каб лячыць зубы.
Калі ты хацеў належным чынам гэта разгледзець, ты ўтыкаў штэпсель у разетку, запальвалася лямпачка і падсвечвала вітрыны. Я быў малы, і сам не насмельваўся, але калі з мамай хадзіў, то ўтыкаў, разглядаў. Вельмі мне гэта запомнілася».
Найчасцей на прагулку з маленькім Змітром Саўкам маці выходзіла на былыя Старажоўскія могілкі — у парк вакол царквы Марыі Магдалены: там і зацішна, і, да таго ж, часткова ўжо быў абсталяваны сквер.
— Каля «Спартака» мы хадзілі, вельмі там добра было, крыжоў там трошкі было драўляных, але мала».
Кінатэарт «Спартак», зараз тут месціцца Моладзевы тэатр
Раён Шанхай, перад цяперашнім Моладзевым тэатрам, 60-я гады.
Спадар Зміцер слухаў пра гэта без замілавання — для яго дарослага тое месца найперш засталося магільнікам:
— Тут было поўна помнікаў, магілы пачыналіся ад самай царквы. Нават у 80-я гады зойдзеш — і ўсё было відно.
— Так, было поўна плітаў. Я памятаю ўдаву палкоўніка, — згаджаецца маці.
Від ад могілак у 60-я гады ХХ стагоддзя, фота Юрыя Русецкага
Від ад былых Старажоўскіх могілак цяпер.
Тут хаваюць парэшткі, якія знаходзяць на месцы могілак.
Рэшткі магільных крыжоў.
На гэтым месцы сёлета адкапалі склеп. Пасля малебну закапалі назад.
Дзяцінства
Забаўкі і гульні дзецям падказвала сама Старажоўка. Зімой хадзілі на горку ўздоўж Веры Харужай — ад Крапоткіна да Бульвара. Тады гара была значна большая, і дзеці каталіся з яе на санках.
Цяпер на тым месцы вуліца і пастаянныя заторы.
Дарэчы, і крама «Сцяжынка» на Харужай, 34 называлася адпаведна рэльефу — «На горцы»: «Калі ў гастраномах на Бульвары чагосьці не было, бацькі казалі: «Схаджу яшчэ «на горку».
Улетку ўсе старажоўскія дзеці, у тым ліку Зміцер Саўка, хадзілі купацца на Камсамольскае возера.
На Канатным завулку, які спускаецца да возера ад Старавіленскага тракту, стаялі прыватныя дамы. Уздоўж іх бабулькі прадавалі пеўнікаў на палачках: жоўтых, чырвоных, зялёных. Накупаўшыся, малыя 1970-х з ахвотай «рабілі касу» гэтым жанчынам.
Па забрукаваным Старавіленскім тракце, як і цяпер, хадзілі трамваі. «Мы з хлопцамі клалі на рэйкі манеты, каб яны расплюснуліся. У мяне была адна, вельмі прыгожая, я зрабіў у ёй дзірачку і гады тры насіў на шыі на чырвонай нітцы. Пасля яна згубілася, і больш ідэі не ўзнікала».
Купаліся не толькі ў возеры — у дварах цякла (цячэ і цяпер, але па трубе) рэчка Пярэспа.
«Мы не ведалі, што гэта рэчка называецца Пярэспа. У нас яна называлася Ванючка. А поўная назва была Вялікая-Рэчка-Маці-Ванючка».
Ушыркі рэчка немалая — метраў пяць, але вельмі плыткая. У двары дома па Машэрава, 56 быў масток, а ля яго праходзіла труба, уся ў глеі.
Тут быў масток цераз Пярэспу.
«Я быў другакласнік, мы вучыліся ў другую змену. І вось я прапанаваў сябрам, каб яны нацягнулі вяроўку, і я, трымаючыся за яе, прайшоўся па трубе. Зразумела, што я ўпаў у рэчку. Мама дагэтуль узгадвае: памятаеш, як ты ўвесь мокры дамоў прыйшоў…»
Падросшы, тыя ж хлопцы сталі пастаяннымі наведнікамі фарфоравага заводу:
— Лазілі на «фарфарку», цягалі шарыкі, яшчэ нейкія паўфабрыкаты і прадукцыю. Але я неяк не лазіў, — усміхаўся Саўка.
— Часта работнікі хадзілі па кватэрах, прадавалі фарфор. І праз плот усе дзеці лазілі, выкінутае прыносілі дахаты. Назбіраюць і прынясуць. І Міцька прыносіў малы, — маці памятае сітуацыі іначай.
Фарфоравы завод, які тры гады таму нарэшце змаглі прадаць пад знос (хоць на гэтым усё і спынілася), быў для наваколля і нажывай, і крыніцай трывог. Аўгіння Радзівонаўна Саўка ўзгадала, як «адзін раз яны там нешта кепска выключылі, дык такі сігнал быў, людзі падумалі, што вайна — павыскоквалі з дамоў, а аказалася, яны нешта не так выключылі. Ну такая была сірэна — на ўвесь раён».
Да таго ж час ад часу фабрыку можна было «ўнюхаць»: «Увесь час не пахла, але пятніца вечар — гэта класічны час. Начальства сыходзіла, і яны тады нешта выкідалі ў паветра».
Двор
Заходзім у двор, дзе правёў дзяцінства Зміцер Саўка.
— Зусім каля нашага дома, дзе цяпер дзецкі сад, быў часны дом, ты хадзіў туды па вішні, — нагадвае маці сыну. — З дзедам дружыў. Дзед дасць вішню адну, ну больш не ўмяшчалася, ручка маленькая — ён спускацца не можа і на чацвярэньках пойдзе. Як ідзе дзед, то бяжыць за ім, дзед яму вішняў дасць. Вішня тая доўга стаяла…
Прысаджваемся адпачыць. Зміцер Саўка паказвае на ясень побач з лаўкай: «Тут была пляцоўка, дзе мы гулялі ў футбол. Гэта адзінае дрэва, якое замінала гульні, але часам тут рабілі браму.
Усе, хто жыў у гэтым двары, павінны памятаць аграмадныя таполі: была ліштва набіта, і тут выбівалі дываны. Толькі адно было такое месца. На правай таполі на вышыні метр восемдзесят быў сук, і дзеці на яго залазілі. Аднаго разу туды залез я. І ўпаў. Унізе ляжалі бетонныя пліты, там яшчэ вушы тырчалі, праўда, былі загнёныя. Раней пра гэта ніхто не дбаў: скончылася будоўля, і валяліся пліты дзесяцігоддзямі. Вось я на іх упаў, але нічога не адчуў, мне нічога не балела. Так шчасліва гэта скончылася. Гэта цяпер стараюцца дагледзець, прыбраць тэрыторыю, тады пра гэта думкі не было: збудавалі — будзьце ўдзячныя. Аднаго разу я ўцякаў ад пагоні, вельмі бліскуча сышоў, і быў вельмі задаволены. І на расслабоне не заўважыў, як зачапіў нагу аб вуха пліты. Мне потым месяцамі балела — гэта пра тое, што пліты гэтыя заставаліся ляжаць…»
Ад абмеркавання культуры будаўніцтва перайшлі да тэмы смецця:
— Кантэйнераў тады ніякіх не было, практыка была наступная: будуюць з сілікатнай цэглы дамок, і людзі скідаюць праз вакенца ў гэты капітальны цагляны дамок смецце. Была прыступка — драўляны пастамэнцік, — каб ты мог на пэўнай адлегласці выкінуць смецце.
— Ды кідалі проста каля будкі гэтай, хто туды лазіў! — махае рукой Аўгіння Радзівонаўна.
— Так, некаторыя не даходзілі, кідалі пад сцены. Потым прыязджалі смеццяры і выграбалі.
Увосень са смецця палілі вогнішчы. На вогнішчах арганічнага смецця дзеці смажылі хлеб на самаробных кіёчках.
Адным людзям была радасць — новы двор, новая кватэра. Другім тое адгукалася горам — зносілі іх спрадвечныя сялібы. Новыя жыльцы спачувалі. Аўгіння Радзівонаўна распавяла, як адзін стары з суседняга двара, калі пачалі зносіць яго дом, «так расстроіўся, што пачаў хварэць і памёр. Так не хацеў з’язджаць з дома свайго, хоць і блізка пасялілі — у суседнім доме, на пятым паверсе…»
«Тут фруктовыя дрэвы павырублівалі, раней гэтых пустак не было, — мы ідзём праз двары шматпавярховікаў. — Каб чалавек прыехаў і пабачыў, ён не пазнаў бы ніколі».
Штодзённыя цяжкасці
Зміцер і Аўгіння Радзівонаўна згадвалі пра характэрныя праблемы мінскай штодзённасці 1970-х: паходы па магазінах у пошуку прадуктаў, паездкі на працу.
«Вось тут паварот транспарту з бульвару, — Аўгіння Радзівонаўна паказала перасячэнне з Веры Харужай. — Тады ж не было ніякага метро, у аўтобус не сесці было, можна было прастаяць трыццаць хвілін раніцай — і не сесці на транспарт. Прыходзіш на прыпынак, там чарга, займаеш. А як толькі падыходзіць транспарт, усе бягуць, ніякай чаргі не саблюдаюць! Былі старыя аўтобусы-тралейбусы, і там былі пляцоўкі, можна было прычапіцца. Некаторыя маладзейшыя стаялі на рагу — не ішлі на прыпынак — і чапляліся. Але гінулі людзі… Мужыкі чапляліся, нават жанчыны чапляліся. А трамваі былі ўсе аблепленыя. Кандуктара так прыдушаць, што яна ніякіх білетаў не прапаноўвае — хаця б ёй на сваё месца!»
У дамку ў дварах (Чарвякова, 2/5) была прадуктовая крама «на Пярэспе». «Я памятаю, — кажа маці Змітра Саўкі, — як тут языкі прадавалі па рубель семдзесят. Я пастаяла і набрала языкоў. Мы іх адварвалі, скуру паздымалі і елі. Такая смаката была! Тады чэргі былі — па чатыры гадзіны стаялі. Па апельсіны па шэсць гадзін, па бананы» (экзатычную садавіну прадавалі на рагу бульвара Шаўчэнкі, там цяпер крама «Міла»).
Яшчэ адзін гастраном стаяў на скрыжаванні Даўмана і Крапоткіна, перад «Белінвестбанкам».
«Насупраць быў авашчны магазін, і там заўжды такая ўжо лужа стаяла! І сколькі п’яных ля гастранома валялася — гэта не перадаць, я столькі ніколі не бачыла! І ўдзень! Помню, дзеўка ляжыць п’яная, я думаю: напэўна, ёй плоха. Ідуць хлопцы маладыя, яны падышлі да яе, а яна як плюне на іх!»
Яўрэі
Зміцер Саўка быў яўрэем на чвэрць: бацькава мама — яўрэйка з Бабруйска. Гэтую кроў Саўка ў сабе цаніў і яўрэйскай культурай цікавіўся з дзяцінства. Разам з сябрам яны хадзілі ў адзіную ў БССР сінагогу (на скрыжаванні Крапоткіна і Камуністычнай). Усе людзі ведалі, што гэты дом — сінагога, хоць ніякіх апазнавальных прыкмет не было. «Габрэі паставілі там мінору, але ўжо ў перабудову». Унутры сінагога моцна адрознівалася ад звыклай хаты: шырокая плошча, невысокая столь. Збіралася дзядоў 20—30, сядзелі на лаўках, маліліся.
— Мы з Рыгорам туды хадзілі, — распавядае Саўка. — Рыгор — габрэй, але ён нічога пра гэта не ведаў, не ведаў, як паводзіцца. Ён ведаў, што трэба ісці ў шапцы, што дзед ходзіць у шапцы абавязкова.
— А я запрашала суседку туды схадзіць, — кажа Аўгіння Радзівонаўна, — а яна не захацела, пабаялася, што яе забяруць КГБ. То і я не пайшла, хоць я сама не баялася, — і задумаўшыся дадае: — Гэта вас пусцілі, а мяне маглі не пусціць, дарослую.
— А я думаю, за савецкім часам ніхто б слова не сказаў. Калі сінагога адчыненая — вось у суботу — заходзь хто хоча. Бо яны самі баяліся, каб не было канфлікту, скандалу, правакацый, бо іх проста б зачынілі. Гэта была адзіная сінагога ў паваенным Мінску, больш не было сінагог.
Пытаю, ці адчувалася непавага да яўрэяў, ці быў антысемітызм.
— Пабытовы антысемітызм, звычайна, быў. І сярод работнікаў акадэміі, і людзей з вучонай ступенню.
— Не, хіба сярод дзяцей, а сярод дарослых не было такога, — пярэчыць Аўгіння Радзівонаўна. — Нармальна было. Ніхто ў пад’ездзе ніколі не сварыўся. Не закрываліся. І здароваліся. А цяпер усе адзін на аднаго плюе.
Знакамітасці
Падчас шпацыраў Саўка расказваў і гісторыі з дарослага жыцця, паказваў дамы знакамітых сваіх знаёмцаў: «У наступным доме ад лазні (Харужай, 42) — кватэра Алеся Разанава.
Я хадзіў да яго, каб ён паставіў подпіс і даў накіраванне ад імя Саюза пісьменнікаў, каб я мог паехаць на вывучэнне курсу літоўскай мовы ў Віленскі ўніверсітэт».
Паказвае на дом пачатку 2000-х на вуліцы Гая: «Вось там дом стаіць на рэчцы, на Пярэспе. Тут кватэра Мікалая Чаргінца».
У адным двары з Саўкамі жыў гісторык Уладзімір Ісаенка: «Ён займаўся археалогіяй, а непрафесійна займаўся вайной. Але лепшага знаўцы гісторыі вайны не было.
Ён наўмысна афіцыйна вайной не займаўся, бо яго сям’я была вывезеная ў Нямеччыну. Пасля вайны ў Нямеччыне былі аддзелы, якія лавілі тых, хто не хацеў вяртацца ў Савецкі Саюз… Якім чынам ён вярнуўся, не ведаю, але ён напісаў успаміны, надрукаваў іх у часопісе «Arche».
Рэзкія эмоцыі Саўка дапусціў адно раз — паказваючы дом у двары па Чарвякова, дзе жыў і памёр Анатоль Сыс. «Гэта была пачвара», — усяго толькі сказаў ён.
Двор Анатоля Сыса — Саўка яго цярпець не мог.
Распытваць пра адносіны дзвюх славутасцяў было няёмка, але першы раз я пачула пра гэтага паэта штосьці, не ахутанае рамантычна-паэтычным арэолам.
Справядлівасць
Асаблівым месцам для Саўкі былі могілкі Першай сусветнай, а некалі калгасны рынак: «Для мяне гэта быў Птушыны рынак».
Могілкі Першай сусветнай вайны, дзе потым быў рынак, а цяпер мемарыял, у 30-я гады мінулага стагоддзя.
Капліца на могілках ахвяраў Першай сусветнай вайны.
Саўка памятаў усю тапалогію рынку: шэрагі «Усё для рыбак»; шэраг, дзе прадавалі трусоў: шэрых, белых, у бубкі; птушыны шэраг уздоўж вуліцы Харужай, дзе прадаваліся разнастайныя папугаі і канарэйкі. У мяхах прадавалі парсюкоў, таксама коз, авечак, гусі, куры, качкі. «Тут некалі Артур Клінаў з кампаніяй купіў парася, яны яго ў мяху панеслі і выпусцілі на выбарчым участку — тады праводзіліся якраз чарговыя познесавецкія выбары».
На ўездзе ў рынак (дзе цяпер брама мемарыялу з боку Чарвякова) была ямінка, напоўненая рэчывам, праз якое трэба было праводзіць коней і ўсю жывёлу — для дэзынфекцыі. Мы пасмяяліся: якраз такую ж сістэму тады ўвялі на беларуска-літоўскай мяжы для аховы Еўропы, здаецца, ад свінога грыпу.
Фота globus.tut.by.
Калі ў 70-я змянялі цеплатрасу вуліцы Чарвякова ля рынку, адкапалі шмат костак і чарапоў салдат Першай сусветнай. Саўка расказаў, што дзеці складалі чарапы ўздоўж праезнай часткі і так пужалі рэдкіх кіроўцаў.
«У 2007 годзе, я тады якраз пачаў працаваць на «Белсаце», стала зразумела, што месца збіраюцца забудоўваць. Я зрабіў фотаздымкі, напісаў тэкст, а на наступны дзень прыехалі іншыя СМІ, tut.by зрабіў вялікі рэпартаж. І ў выніку з’явіўся мемарыяльны комплекс. Можа быць, гэта і не з мяне пачалося, але і я зрабіў унёсак. Бо павінна хоць недзе быць справядлівасць».
