15 чэрвеня, калі сьцішылася сьпёка, усе ахвотнікі зьехалі ў адпачынак, а ўсе, хто адстаяў належны тэрмін на фазэндзе, як той казаў, жураўліным клінам пацягнуліся з палёў, самы быў час для старой добрай камэдыі. У Купалаўскім трэці раз давалі «Пінскую шляхту».
Калі да таленту ўвогуле можна прывыкнуць, то Пінігін, якога мы ўбачылі ў «Пінскай шляхце», проста нагнаў аскомы. У гэтай пастаноўцы ён выкарыстаў ці ня ўсе штампы, якія здолеў выпрацаваць за сваё творчае жыцьцё: і ўстаўныя вакальныя нумары, за тэксты якіх клясыкі ня маюць адказнасьці, і яскрава тэатральную плястыку, якая выгадна адрозьнівае ягоныя працы ад статыкі маэстра Раеўскага ці рознаўзроўневых кампазыцый Аляксандра Гарцуева. Нарэшце, усе мы ведаем, што фінал у Пінігіна абавязкова мусіць мець дадатковы сымбалічны сэнс — так было і ў «Тутэйшых», і ў «Ідыліі», так ёсьць і ў «Пінскай шляхце». Але ўрэшце, што такое штамп, калі не складовая частка фірмовага стылю?
Пінігін працуе ўдала таму, што купаецца ў беларускіх клясычных тэкстах, як майстар, які добра падрыхтаваўся да спаборніцтваў і ў вольны час вырашыў прадэманстраваць сваім заўзятарам, што і ў ваньне знойдзецца магчымасьць выявіць фантазію і свой майстэрскі ўзровень. Ён ловіць кайф, і акторы ловяць кайф, і гледачы ловяць кайф, і нават злосныя рэцэнзэнты, няхай Пінігін іх і ня любіць, таксама ловяць кайф, прычым абсалютна шчыра.
На гэты раз кайф сыходзіць зусім не ад тэксту Дуніна‑Марцінкевіча (хто‑небудзь, забярыце гэты нумар «НН» у Янушкевіча, а то ён мяне заб’е!), а ад дадатковых асацыяцыяў, якія ўзьнікаюць у розуме культурных людзей, якімі «купалаўцы» ўвогуле ёсьць. Нікчэмнасьцю было б ператварыць «Пінскую шляхту» ў беларускую варыяцыю «Аповесьці пра тое, як пасварыліся Іван Іванавіч з Іванам Нічыпаравічам». Таму Пінігін ставіць свой спэктакль як варыяцыю на тэму «Рамэа і Джульеты», якія з волі лёсу нарадзіліся ня ў сонечнай Вэроне, а ў глухмені палескіх балот.
Пачынаючы ад лёгікі актораў (моцная і валявая Марыля значна больш ініцыятыўная і настойлівая ў сваім змаганьні за каханьне, чым субтыльны Грышка) і заканчваючы мізансцэнамі (сцэна суду ў архітэктуры нагадвае вэронскую вуліцу, дзе на бальконах стаяць кіраўнікі варагуючых сем’яў, а ўнізе таўкуцца і б’юцца служкі — ну, і герцаг‑судзьдзя ім у дадатак) — усё нагадвае шэксьпіраўскую трагедыю.
Але раз гэта не трагедыя, а пародыя на трагедыю (вадэвіль усё ж), то кожны актор атрымлівае кайф, пхнуўшы стэрэатыпы трагічнага тэатру. Марыля (цудоўная ігра Ганны Хітрык) парадыюе традыцыйнае ўяўленьне пра паводзіны закаханай дзяўчыны. Пародыяй на ўвесь польскі рамантызм выглядае напышлівы аратар Грышка, сыграны Міхаілам Зуем (яго адмыслова прычасалі пад маладога Шапэна, ці гэта я здурнеў?). Харытон Куторга (дзе ўзяць словы камплімэнтаў Мікалаю Кучыцу? няма іх у мяне, проста нестае!) — фарсавая варыяцыя на тэму шылераўскага гофмаршала фон Кальба ў «Каварстве й каханьні». І зоркай пінігінскага параду пародый становіцца Іван Цюхай‑Ліпскі, граючы якога Аляксандар Падабед парадыюе ім жа самім створаныя вобразы: гэты дзіўны суб’ект, які пасьвіствае пры дыханьні і парыпвае пры хадзе, апрануты адначасова ў лапаць і дамскую пантофлю, — што ён, як не пародыя на арыстакрата‑музыку Пана з «Сымона‑музыкі» і арыстакрата‑праўніка Юленшэрну з «Эрыка XIV»?
Вядома, сапраўдным бэнэфіцыянтам стаў Віктар Манаеў, які грае прадстаўніка дзяржавы, станавога прыстава Кручкова. Гэта таксама пародыя, пра аб’ект якой мы… не змаўчым. На наш погляд, гэта проста зборны вобраз чыноўніка, ад пракурора да шараговага рэгістратара ў адпаведным аддзеле выканкаму. Калі чытачы не сустракалі такога, значыцца, яны не займаліся бізнэсам, ня ўдзельнічалі ў грамадзкім жыцьці, нарэшце, проста нічога не рабілі, а мірна існавалі ў беспаветранай прасторы. Але калі вы не марсіяне, а жывяцё на беларускай зямлі трохі болей за трыццаць гадоў (сама меней!), то Кручкова‑Манаева вы і бачылі, і чулі, а можа, і хабар яму давалі.
Але Кручкоў — ня проста карупцыянэр. Ён атрымлівае асалоду ад магчымасьці вырашаць лёсы людзей. Ён нават гатовы рабіць дабро з той самай юрлівай усьмешкай, што і выносіць прыніжальны вырак (толькі заплаціце! нічога асабістага!). Ён прывык быць у цэнтры ўвагі — на вясельлі абавязкова сватам, на пахаваньні такога, як ён, зладзюгі зь дзяржаўным мандатам, узарванага ці зарэзанага ашуканымі «кліентамі», ён пэўна сказаў бы нешта накшталт: «Гэта яны на мяне замахваліся…» (ну, пазайздросьціў нябожчыку — ён жа ж тут галоўны). І пры гэтым падкрэсьлівае: я ж, як і вы ўсе, — просты чалавек, так што дайце мне веры, ідзеце за мной, а ўжо я абдзя… даруйце, «абую» вас ну проста як ліпку! Усё гэта пазнавальнае, наколькі пазнавальная і трасянка, шчодра напісаная для Манаева беларускім клясыкам ХІХ стагодзьдзя Дуніным‑Марцінкевічам.
Кайф пазнаваньня прыводзіць гледача ў захапленьне. Ён рэагуе ня толькі на закладзеныя пастаноўшчыкам у тканіну спэктаклю культурныя асацыяцыі, але і на звычайную «бытавуху». Ну, назаве, дапусьцім, Куліна (Вольга Няфёдава) Ціхана (непазнавальна пераўвасоблены Ігар Дзянісаў), які схаваў ад яе заначку, са злосьці «падлай» — і ўсе чые‑небудзь жонкі ці мужыкі, якія сабраліся ў залі, шчыра рагочуць, пазнаючы сябе ў гэтай сцэне. Пачулі ў куплетах шляхецкай масоўкі праглынутае, але са смачнай рыфмай слова «срака» — і клююць на яго, бо мяркуецца, магчыма, што менавіта гэтую частку свайго дасканалага цела дэманструюць беларусы і на захад, і на ўсход… «Адгадалі!» — рагоча глядач, захліпаючыся.
І менавіта ад гэтага робіцца страшнавата пры канцы, калі Пінігін расстаўляе кропкі.
Перарасло вясельле ў бойку, разадралі мужыкі адзін на адным вопратку да портак. Паднялі палкі да неба — а на палках старажытныя гербы беларускіх родаў — ці нешта там падобнае.
Некалі «Тутэйшыя» заканчва¬лі¬ся ў Пінігіна пад’ёмам бел‑чырвона‑белага сьцяга — які выбух эмоцый гэта выклікала! Авацыі! Крык — «Жыве Беларусь!»!
У «Пінскай шляхце» Пінігін паставіў дыягназ. Моцны дыягназ усяму таму грамадзтву, усяму таму народу, які некалі радаснымі воклічамі вітаў ягоную легендарную пастаноўку. Вось, дакрычаліся. Мікіта Зносак ня толькі ацалеў, але і атрымаў безумоўную ўладу над народам, які сам жа ён і баламуціць, сам жа і ўтаймоўвае, сам жа і абдзірае як усё тую ж ліпку… Высакародныя рыцары пазвадзіліся да паўп’яных мужыкоў, якія бяруцца за грудкі пры найменшым падазрэньні ў непавазе да сваёй пэрсоны. Вера зьвялася: гандляры ня толькі аселі ў храмах, але і пачалі дыктаваць сьвятарам зьмест казаняў. Нават паэзія зьвялася: на зьмену геніяльнаму «Пану Тадэвушу» прыйшло ўбогае «Вялікае Княства», якое загадана прызнаваць за паэтычны шэдэўр пад страхам быць абвінавачаным у супрацоўніцтве з расейскімі і нацыянальнымі спэцслужбамі. Трагедыя Адраджэньня пераўтварылася ў Камэдыю Выраджэньня з усімі наступствамі, якія выцякаюць для выраджанага народу. Трагічнымі наступствамі.
Жыве Беларусь? Якая — Беларусь? Гэтая?!
Вось чаму заканамерным выглядае фінал для моладзі — якая стварае і думае. Тое, што было намечана ў «Ідыліі», у «Пінскай шляхце» сказана проста і жорстка. Грышка і Марыся папросту зьбіраюць валізы і бягуць з гэтай праклятай Богам і спаскуджанай сукупнымі высілкамі старэйшага пакаленьня краіны. Найбольш імаверна, што яны сюды ўжо ня вернуцца. А старэйшае пакаленьне застанецца на абрабаванай голай зямлі і доўга яшчэ будзе спрачацца пра гербы, сьцягі, мяккія знакі і іншыя калякультурныя прыбамбасы, якія, на ягоны погляд, могуць замяніць мазгі, працу і свабоду.
Спрачацца больш няма пра што. «Тутэйшых» ставіць больш няма для чаго. Паглядзіце на дыску «белсатаўскую» пастаноўку Мазынскага, і вы зразумееце, што час грамадзкага энтузіязму скончыўся: там нават акторы ня вераць у тое, дзеля чаго яны нібыта ахвяруюць сабой, здымаючыся ў гэтым фільме. Зрэшты, не — не глядзіце яго! Схадзіце лепш у Купалаўскі. Пінігін адказаў за ўсё.
