Першы паўнавартасны перапіс насельніцтва на тэрыторыі Расійскай імперыі адбыўся ў 1897 годзе.
Паводле падлікаў, на тэрыторыі Беларусі тады жылі 6,67 мільёна чалавек. Адно з пытанняў датычыла роднай мовы. І тыя, хто назваў беларускую, складалі абсалютную большасць амаль паўсюль — напрыклад, у Полацкім і Лідскім уездах 73%, у Гомельскім — 74%. Дзе-нідзе, як, напрыклад, у Вілейскім уездзе лічба даходзіла да 87%.
Статыстыка вялася па губерніях, уездах, а таксама гарадах.
Прааналізаваўшы гэтыя лічбы, «Наша Ніва» склала рэйтынг «самых беларускамоўных» гарадоў.
Варта ўдакладніць, што ў сілу гістарычных перадумоваў (перадусім зона аседласці) у многіх гарадах большасць складалі габрэі. Напрыклад, у Бабруйску іх было больш за 60%, а беларускамоўных толькі 5%.
Аднак гэтыя лічбы не мусяць уводзіць у зман, бо ў гарадах жыў толькі кожны сёмы чалавек. Таму калі браць Бабруйскі ўезд у цэлым, доля беларускамоўных узрастала да 67%.
Магілёў — самы «беларускамоўны» буйны горад. Фота Radzima.org
Топ-15 «самых беларускамоўных» гарадоў у XIX стагоддзі*
| Горад | Беларуская | Габрэйская | Руская | Колькасць жыхароў | |
| 1 | Копысь | 54,4% | 41,3% | 2,1% | 3384 |
| 2 | Вілейка | 52,6% | 37,2% | 6,1% | 3560 |
| 3 | Сураж | 51,5% | 45,7% | 2,1% | 2731 |
| 4 | Клімавічы | 48,9% | 47,9% | 2,2% | 4714 |
| 5 | Быхаў | 48,2% | 47,6% | 2,9% | 6381 |
| 6 | Чавусы | 46,3% | 50,7% | 4,4% | 4960 |
| 7 | Горкі | 45,2% | 44,9% | 7,2% | 6735 |
| 8 | Чэрыкаў | 42% | 51,1% | 5,3% | 5249 |
| 9 | Бабінавічы | 36,9% | 47,8% | 12,4% | 1157 |
| 10 | Сянно | 33,4% | 60,3% | 4,4% | 4100 |
| 11 | Мсціслаў | 33,3% | 59,6% | 5,6% | 8514 |
| 12 | Рэчыца | 31,2% | 57,4% | 9,1% | 9280 |
| 13 | Лепель | 30,5% | 53,8% | 8,2% | 6284 |
| 14 | Ігумен (Чэрвень) | 30,2% | 61,6% | 5,2% | 4573 |
| 15 | Магілёў | 29,8% | 49,8% | 15,9% | 43119 |
*тых, хто назваў беларускую мову роднай падчас перапісу насельніцтва ў Расійскай імперыі ў 1897 годзе
