У Палацы культуры і навукі, Варшава.
Удзельнікі кажуць, у Літве было зручней: ідзеш увечары пасля навуковых дыскусій, абмеркаванняў, размоў расслабіцца ў бар параўнальна невялікага Коўна — і дакладна ведаеш, што знойдзеш там сваіх. Абмен думкамі не спыняўся ні ўдзень, ні ўначы. У польскай сталіцы іначай — горад вялікі, лакацый некалькі, ад адной да другой — паўгадзіны пешшу, асабліва не находзішся. Даводзіцца абіраць, у якой інтэлектуальнай тусоўцы бавіць час.
Але ёсць і свае плюсы. Ва ўсякім разе, змяніўся склад удзельнікаў, з’явілася шмат новых твараў. Прыехалі тыя, хто да Коўна па нейкіх прычынах не даязджаў, з большым імпэтам уключыліся палякі.
Што актыўна абмяркоўваецца па-за навуковымі пытаннямі — сёлетнія праблемы з фінансаваннем Кангрэсу. Дагэтуль на найбуйнейшы і найважнейшы навуковы форум, прысвечаны беларускім пытанням, заўсёды знаходзіліся сродкі, сёлета — з вялікімі цяжкасцямі. Праз гэта прапанаваныя ўдзельнікам умовы даволі сціплыя, на тыя ж кава-паўзы сродкаў папросту не хапае. Тое, што Беларусь не асабліва хочуць падтрымліваць суседзі, звязваюць найперш з апошнімі пераменамі ў геапалітычнай абстаноўцы.
Арганізоўвае Кангрэс зусім невялікая каманда: беларускае ядро — чатыры чалавекі, плюс некалькі чалавек з Літвы і некалькі чалавек з Польшчы. Агулам — каля 10 чалавек. Для форума, на які з’язджаюцца сотні людзей, гэта сапраўды мала. Аляксей Ластоўскі, адзін з арганізатараў, кажа, што сёлета можна арыентавацца на лічбу ў 550—600 удзельнікаў — гэта яшчэ больш, чым летась.
«Вельмі добра, што мы маем сапраўды прыязных акадэмічных партнёраў: гэта і «Калегіум Цывітас», што месціцца ў будынку Палаца культуры і навукі [Палац — асноўная пляцоўка сёлетняга Кангрэсу — НН], гэта і кафедра беларусістыкі Варшаўскага ўніверсітэта, Інстытут славістыкі. Пазіцыя навуковых акадэмічных колаў, якія цікавяцца Беларуссю і займаюцца нашай праблематыкай, вельмі адкрытая, яны актыўна нам дапамагалі, — кажа Ластоўскі. — Канечне, кан’юнктура з боку ўрадавых структур Польшчы выглядае крыху дзіўна, бо ад іх падтрымкі не было. Але мы не зважаем на цяжкасці, Кангрэс — тая справа, якую не варта спыняць, яна вельмі істотна ўплывае на развіццё беларускай навукі».
Тым больш, ён дае навукоўцам сваю хвіліну славы. Штогод аўтары найлепшых работ атрымліваюць прэміі і адначасова магчымасць данесці свае ідэі да больш шырокага кола. А ці не гэта найбольш важная ўзнагарода за карпатлівую працу?
«Прыходзіць маладая змена, і часам яны ствараюць больш вартыя ўвагі тэксты. Яны больш адкрытыя да новых падыходаў, да вывучэння новых метадалогій. Бывае, прэміі атрымліваюць менавіта работы маладых аўтараў. Думаю, гэта пазітыўны феномен, — лічыць Аляксей Ластоўскі. —
Адзначу і яшчэ адну тэндэнцыю, якая ў гэтым годзе асабліва відавочная. Калі гаварыць пра сацыяльна-палітычныя навукі, то сёлета конкурс на 90 адсоткаў складаўся з англамоўных публікацый пераважна маладых аўтараў. Мы бачым, што прыйшоў той этап, калі акадэмічная моладзь, якая перабіралася на Захад, вучылася ва ўніверсітэтах, пісала дысертацыі, яна ўсё больш нарошчвае вагу і ўжо заўважны корпус англамоўных тэкстаў пра Беларусь, які паступова расце. Яшчэ тры-чатыры гады таму назад такога абсалютна не было.
На маю думку, гэта сведчыць у першую чаргу пра большую ступень інтэграванасці прынамсі беларускіх сацыяльна-палітычных навук у міжнародны эканамічны кантэкст».
Кейс пра атрыманне беларускага грамадзянства
Андрэй Вазьянаў з тых, хто прыехаў на Кангрэс упершыню. Ён — аспірант Інстытута даследаванняў Усходняй і Паўднёва-ўсходняй Еўропы Універсітэта Рэгенсбург у Нямеччыне. Кажа, што з Мінскам яго таксама шмат што звязвае, ён часцяком тут бывае і не выключае будучыню менавіта ў Беларусі.
Малады чалавек прывёз цікавы кейс — расказвае, як спрабуе, але ўсё ніяк не можа атрымаць беларускае грамадзянства. Хутка яго пытанне будзе разглядаць суд у Растове-на-Доне, дакладней — пытанне яго бабулі. Калі яна зможа даказаць, што беларуска, тады ў Андрэя з’явяцца ўсе шанцы стаць беларусам па пашпарце.
«Так сталася, што я звязаны з чатырма краінамі. Мае маці і дзед — этнічныя румыны. Бабуля — з Віцебшчыны, яна этнічная беларуска. Сустрэліся яны на Данеччыне, таму мы таксама і ўкраінская сям’я. А потым маці размеркавалі на працу ў Растоў-на-Доне, дзе я і нарадзіўся. Я шмат гадоў пражыў ва Украіне, хадзіў там у сад, але з’ехаў атрымліваць адукацыю ў Расію, — тлумачыць Андрэй. — Цяпер мая сям’я падзеленая паміж рознымі краінамі, мы не можам бачыцца так часта, як нам бы хацелася».
Малады чалавек кажа, што не бачыў сям’ю, якая жыве ў Марыупалі, ужо чатыры гады. Украінскі пашпарт ён не атрымлівае з той прычыны, што ў Растове застаецца хворая 87-гадовая бабуля, якую ўжо немагчыма перавезці і якую яму неабходна рэгулярна наведваць. Беларускі пашпарт для яго стаў бы выратаваннем. Складанасць у тым, што віцебскія архівы згарэлі і даказваць беларускасць бабулі трэба ў судзе. Беларускія суды адмаўляюцца брацца за справу, паколькі ў жанчыны няма беларускай прапіскі. Выходзіць — беларускасць бабулі Андрэя павінен вызначыць растоўскі суд.
«Гэты бюракратычны вопыт з грамадзянствам і з немагчымасцю сустрэцца са сваякамі я вырашыў асэнсаваць вось у такім акадэмічным рэчышчы. Бо калі гэта не змяшчаць у акадэмічныя рамкі, можна проста з глузду з’ехаць. Усё гэта цягнецца ўжо трэці год. За гэты час памёр у Растове мой дзядуля, ён не змог вярнуцца ва Украіну, бо ўсе ў сям’і меркавалі, што тады я не змагу іх наведваць — бабулю і дзядулю, — тлумачыць малады чалавек. —
Мая сённяшняя тэза будзе пра тое, што пашпартнае заканадаўства ў Малдове, Украіне і Беларусі папросту ўзнаўляе агульную нявызначанасць у рэгіёне на індывідуальным узроўні. Ты як асоба адчуваеш, наколькі ўсё нявызначана. Пакуль цягнуцца бюракратычныя працэдуры, адбываюцца змены на макраўзроўні, змяняюцца ўмовы».
Пра беларускі горад у Літве
Ліна Ляпарскене — таксама на Кангрэсе ўпершыню. Яна фалькларыст, жыве ў Літве, у Троках. У Беларусі была не раз і не два — ездзіла на экспедыцыі.
«Мне падабаецца беларуская вёска, яна вельмі прыгожая, — кажа Ліна. — Падаецца, што людзі жывуць так, як жылі і сто гадоў таму. І свіней трымаюць, і колюць іх. І домікі гэтыя, і заўсёды перад імі нехта сядзіць на лаўцы. Вельмі лёгка рабіць экспедыцыі: сядзеш побач — і пайшло. Цікава размаўляць з людзьмі, якія не вучыліся ва ўніверсітэтах — у іх адукацыя іншая, звязаная з памяццю краю. Гэтая адукацыя заўсёды больш глыбокая.
Мая першая экспедыцыя была дзесяць гадоў таму, памятаю, за тры тыдні я і сама пачала размаўляць па-беларуску».
На сёлетні навуковы форум Ліна прывезла гісторыю пра горад у Літве, дзе можна абысціся без літоўскай мовы, — Грыгішкі.
«Гэты горад пачаўся з папяровай фабрыкі, якую стварыў беларус з усходняй Беларусі, — распавядае Ліна. — Ён стаў запрашаць і іншых беларусаў да яго на фабрыку, і яны паступова эмігравалі. Пасля Другой сусветнай вайны былая фабрыка вырасла ў горад, у савецкі час яго імкнуліся зрабіць выключна пралетарскім. Беларусы сюды ехалі ўжо проста па звычцы: за бацькамі, сябрамі, знаёмымі. Але былі і іншыя прычыны. Па-першае, не хацелі працаваць у калгасе, дзе быў малы заробак. Па-другое, пераезд быў магчымасцю атрымаць дакументы, бо людзі папросту іх не мелі. Горад паступова рос, сюды прыязджалі не толькі беларусы, але і літоўцы, і рускія.
Калі цяпер ходзіш па горадзе, можаш спакойна абысціся без літоўскай мовы, бо большасць жыхароў Грыгішак так ці інакш былі звязаныя з гэтай фабрыкай. У савецкія часы мова камунікацыі на фабрыцы была руская, а за сценамі фабрыкі людзі гаварылі па-свойму. І вось гэтае беларускае «г» вельмі часта чутно, калі цяпер ходзіш па горадзе».
Ліна кажа, што ў мясцовых жыхароў ёсць цікавая звычка капаць грады на агульных землях. Ёсць пустое месца — людзі прыходзяць і капаюць, не пытаюцца, чыё гэта. У выніку ўтварылася велізарнае поле з маленькіх град.
«Калі я вырашыла прайсці праз гэтае поле і пагутарыць з людзьмі, высветлілася, што большасць з іх якраз беларусы. Яны і размаўляць на сваёй мове», — дадае Ліна.
Анхела Эспіноса прывезла тэзісы будучай кандыдацкай
А вось беларускамоўная іспанка Анхела Эспіноса на Кангрэсе другі раз. Летась так спадабалася, што вырашыла абавязкова прыехаць зноў.
«Вельмі чакаю свайго выступу, бо буду прэзентаваць галоўныя тэзісы сваёй будучай кандыдацкай дысертацыі — параўнанне прозы Яна Баршчэўскага і нашага рамантыка Густава Адольфа Бэкера, — кажа Анхела. — Гэта праект дысертацыі, яна яшчэ не напісаная, буду займацца ёй у лістападзе ва Універсітэце Камплутэнсэ ў Мадрыдзе. Таксама хачу падаць на двайную аспірантуру, каб і ў Варшаву вяртацца перыядычна, мець двух кіраўнікоў, дзве абароны і працу на дзвюх мовах».
Анхела вучылася два гады ў магістратуры Варшаўскага ўніверсітэта на беларускай філалогіі.
«Якраз учора забрала дыплом і на сваім бэйджы ўжо паправіла, што не бакалаўр, а магістр», — усміхаецца дзяўчына.
Увечары 16 верасня стануць вядомыя імёны даследчыкаў, работы якіх сёлета прызналі найлепшымі. Кангрэс працягнецца да 17 верасня.
Аўтар НН Антон Лявіцкі атрымаў прэмію Кангрэса даследчыкаў Беларусі ў Варшаве — поўны спіс узнагароджаных
