Макс Шчур. Раньні збор: вершы; Стакгольм, Аркона, 2006. 288 стар., наклад не пазначаны.
Гады два таму я пабачыла ў таварыша гэтую кнігу. Рука інстынктыўна пацягнулася да томіка. “О, Шчур, – кажу, – выдаўся, – кажу, – дай, – кажу, – пачытаць”. Але таварыш кнігі ня даў, суправадзіўшы адмову дзіўным тлумачэньнем: “Я прывёз з Прагі некалькі асобнікаў. Аўтар папрасіў мяне перадаць іх асабіста ў рукі канкрэтным асобам. Цябе ў сьпісе не было”. Такім чынам мой шлях да гэтай кнігі расьцягнуўся на паўтары гады. Паколькі гара не пайшла да Магамэта, давялося самой выпраўляцца па яе ў Прагу. Так я, няхай і запозьнена, сталася адным з нешматлікіх шчасьлівых уласьнікаў адной з самых няпростых беларускіх паэтычных кніг апошняга часу.
i
Гэты літаратурны фэномен, відаць, даўно мае нейкую назву.
Знаёмы польскі пісьменьнік паказваў кнігу, якую чытае, – мэмуары аднаго швайцарскага інтэлектуала. Швайцарскі інтэлектуал пісаў кнігу ўсё жыцьцё, а перад сьмерцю выдаў накладам 15 асобнікаў – для родных і сяброў. Пазычыць пачытаць кнігу ад кагосьці з кола ўладальнікаў лічыцца цяпер за гонар. Фаліянт у простай чорнай вокладцы бяз надпісаў, адсутнасць выходных дадзеных. Цалкам верагодна, у тэстамэнце аўтара так і напісана: “Не даваць крытыкам”.Прайшоўшы праз пэўныя перашкоды (як мінімум – дзяржаўныя межы) і ўрэшце разгарнуўшы чорна-белы томік, міжволі задумаесься, ці варта аналізаваць тое, што дасталася так няпроста.Сьвядома ці падсьвядома, “Раньні збор” Макса Шчура стылізаваны пад гэтакі эзатэрычны рарытэт, непрыступную цытадэль.
І ўсё ж я лічу, што нехта з нас, шчасьлівых уласьнікаў, мусіць урэшце парушыць немаўленьне пра паэзію Макса Шчура. Хаця б таму, што абстрагаванасьць паэта ад беларускага літаратурнага працэсу – змушаная сытуацыя. Макс Шчур нагадвае прыгажуню-прынцэсу, заточаную ў высокай вежы злой чараўніцай. Прынцэса бавіць час у чаканьні прыўкраснага прынца, які пераможа цмока, даскочыць да яе балькону, разьвее чары пацалункам. Макс Шчур, у якой зь вежаў “залатой” Прагі ён ні быў бы замкнёны, хоча пазбыцца сваёй самоты, менавіта таму перадае на радзіму кнігі.
ii
“Раньні збор” зьмяшчае вершы, напісаныя Шчуром з 1991 па 2006 год, з 16 гадоў да 30-ці. Прачытаць гэтыя 288 старонак варта хаця б для таго, каб разабрацца ў няпростай Шчуравай геаграфіі. Шчур абвяшчае сябе “паэтам без грамадзянства”, носьбітам “касмапалітычнай культуры”. Нарадзіўся ён у Берасьці, бавіў летнія вакацыі ў бабулі ў Карэлічах, вучыўся ў Менску, цягам адной ночы апынуўся ў Чэхіі, напалоханы перасьледам уладаў. Ня можа вярнуцца дадому, бо ці то зьеў, ці то спаліў, ці то выкінуў у Влтаву беларускі пашпарт. Аб’ехаў Эўропу ад Стакгольму да Рыму. Сьніць Абісінію і Аргентыну. Жыве недзе пад Прагай... І тым ня менш, радзіма ў Шчура ёсьць. Калі вызначаць краіну, у якой месціцца яго “невідочнае места” (niamiesta.net – партал, які Шчур адмініструе), – то гэта, безумоўна, Ісьляндыя.
Самая паўночная эўрапэйская краіна, ultima thule. Краіна, якая месціцца на высьпе вульканічнага паходжаньня. Краіна, дзе ядуць вульканічны хлеб і тухлае акулавае мяса. Краіна, дзе адзінае войска – берагавая ахова. Краіна самадастатковая і для нас, лічы, гермэтычная. Магутная, разьвітая культура, мае вытокі ў скандынаўскіх сагах. Кажуць, на 300 000 чалавек насельніцтва ў Ісьляндыі найбольшая ў сьвеце колькасьць творчых асобаў, зь якіх сьвету добра вядомая толькі сьпявачка Б’ёрк.
Макс Шчур – адзінаасобны (лірычны) герой сваіх вершаў, існуе нібы на камяністай высьпе. Высьпе, абмаляванай ім ня надта прывабна, – гэтак, кажуць, вікінгі апісвалі Ісьляндыю, каб іншым не закарцела пасяліцца на гэтай райскай зямлі. Ён насяляе гэту выспу толькі тымі пэрсанажамі, якіх хоча там бачыць – спрэс творчымі папярэднікамі: Шэксьпір, Картасар, Борхэс, Лорка, Скарына, Бах, Вагнэр, К’ерк’егар, і сучасьнікамі, шматлікімі адрасатамі і адрасаткамі яго вершаў. Аўтар крычыць па-за межы гэтай выспы, як ісьляндзкая сьпявачка Б’ёрк – нездарма ў адным з тэкстаў ён называе яе музай, якая “прыйшла, убачыла і перамагла / стэрыльнасьць [Эўропы] / чысьцінёй свайго крыку, / сапраўднасьцяй гневу”. Сумай сваіх вершаў ён стварае сваё, паралельнае творчае вымярэньне, у якое чытач занурваецца з галавою, як занурваюццца ў спасьціжэньне Ісьляндыі яе нешматлікія, але апантаныя фанаты ва ўсім сьвеце.
Ісьляндцы – эўрапейскі народ, які разьвіваўся адасоблена ад астатніх эўрапейцаў. Макс Шчур – паэт, які піша па-беларуску, але ў індывідуальнай традыцыі. Нават абавязковая праграма любога палітуцекача – грамадзянская лірыка – пазбаўленая пазнавальнай паэтыкі нацыянальнага адраджэньня. Гэтая неўласьцівасьць вершаў Шчура беларускай паэзіі адначасова прыцягвае да іх і ў іх насьцярожвае. Перад намі абсалютна незаштампаваныя тэмы, вобразы і нават рыфмы – тое, што дадзена жыцьцёвым досьведам, талентам і літаратурнымі настаўнікамі. Але ў той жа час відавочна: Шчур піша ў вакуум, для сябе і двух-трох блізкіх яму людзей, ён абсалютна не адчувае чытача, які сфармаваўся на радзіме ўжо без яго. Падобнае ўражаньне робяць вершы віленчука Алега Мінкіна. Быцьцё рэччу-ў-сабе – натуральны стан творцы ў эміграцыі – наканаванае і аўтару “Раньняга збору”.
iii
Яшчэ адна
тэрыторыя, на якой пачуваесься, калі чытаеш Шчура, – гэта Зона братоў Стругацкіх, тэрыторыя паранармальных зьяваў. Ёсьць устойлівае ўражаньне, што словы, трапляючы ў вершы Шчура, пачынаюць паводзіцца анамальным чынам:у радках скачуць націскі, адбываюцца збоі ў рытме. Гэта павальная зьява, сустракаецца амаль у кожным вершы:
Помню, чужы, адылі ўтульны ложак,
кімсьці за ўсіх заплочаны гатэль,
навокал – процьма дробязяў прыгожых,
а проста цераз вуліцу – бардэль.
Мяркуючы па ўсім, вершы гэтыя ніколі не чыталі ўголас. Не было, відаць, каму. Яны напісаныя для вачэй. Кніга неадрэдагаваная і нявычытаная – але гэта чамусьці не выклікае дыскамфорту і абурэньня. Поўная растузанасьць стылю і правапісу яшчэ больш згушчае вакол аўтара фарбы самоты.
У эпоху касмапалітызму, разважаючы пра сьветагляд “грамадзяніна сьвету”, небясьпечна абсалютызаваць важнасьць фактару радзімы для паэта і паэзіі. Але што да “Раньняга збору” Макса Шчура, то абсалютна відавочна: чым “раней”, тым лепей, чым глыбей у эміграцыю, тым слабей і больш блякла. Кульмінацыя зборніка – найлепшая, па маёй вэрсіі, нізка “Тысячагодзьдзе”, вершы 2000-2001 году. Менавіта тут зьмешчана найбольш постмадэрнісцкага хуліганства канца 1990-х, па якім цяпер, праз тузін гадоў, ужо настальгуеш. У вершы, які пачынаецца радкамі “Дзень, калі ўпала страла, / будаўнічага крана...” паэт пакідае адкрыты фінал, прапануючы чытачу самому скончыць верш, і нават выбраць яго галоўных герояў, падставіўшы ў верш рыфму з прапанаванага ім сьпісу. Сам паэт лічыць найлепшай нізкай “Амфітэатар” – вершы менска-праскія. У іх, за рэдкімі грамадзка-палітычнымі выняткамі, вядзецца далёка не пра Беларусь. Беларускі Шчур трызьніць антычнасьцю і Старой Эўропай. Вершы пазьнейшыя, па яго ўласных словах, ён сьвядома робіць менш гермэтычнымі. Але ж, дальбог, “разгермэтызацыя” не пайшла на карысьць гэтаму самалёту. Меншая гермэтычнасьць праявілася, відаць, у меншым фармалізме і большай прывязанасьці вершаў да навакольнай рэчаіснасьці.
iv
Чытаючы паэзію, я часта ўжываю два прыёмы ацэнкі яе вартасьці. Першы спрацоўвае толькі адносна рыфмаваных тэкстаў і запазычаны мной ад Аляксандра Пушкіна. Той часта заходзіў у пецярбургскія кнігарні, і, праз недахоп часу, чытаў у паэтычных навінках толькі рыфмы, пасьля чаго вырашаў, добры паэт іх напісаў ці кепскі. Шчур здае гэты тэст усяго на 50%: поруч з вышуканымі рыфмамі “ў руцэ птах – рэцэптах”, “пэйзажыста – пей за жысь-та!”, “псэўданім – псэўданімб” мы сустракаем вершы, паводле рыфмаў абсалютна правальныя. Разгермэтызаваныя, так бы мовіць.
Другі тэст прыдуманы мной, і ён вельмі просты: ці ёсьць у гэтага паэта верш, за які яму можна ўсё дараваць? У Макса Шчура такі верш ёсьць. Выпадкова ці не, верш гэты – санэт пад назвай “Цытадэль”. Ён пра каханьне, Раство, ён зь нізкі “Тысячагодзьдзе”:
На Каляды кожны горад ператвараецца ў Бабілён.
Затапляюць перасохлыя вуліцы натоўпаў мёртвыя моры.
У Бэтлеем, абсталяваны пад гандлёвы парцалянавы павільён,
прыяжджаюць па падарункі ажно з Садому й Гаморы,
накупляюць, колькі зьнясуць рабы, імя якім – легіён.
Маці з нованароджанымі ймкнуцца ўцячы ў пячоры,
і па радыё задаволеным голасам абвяшчае Сынэдрыён,
што па колькасьці інфэктаваных ільга гаварыць аб моры.
Жанчыны, належныя бліжнім, падбухторваюць на крадзёж.
Аголенасьць узімку вымагае большай сьмеласьці з-за хваробы
–
прастытутку не адрозьніць па вопратцы, трэба ўвайсьці ў бардэль.
Я ўрываюся ў тваю схованку, нібы заваёўнік, відзёж
майго шалу цябе агаломшвае: ты стаіш і ня робіш спробы
зашпіліць расшпілены гузік на шыі, непрыступная як цытадэль.
Маск Шчур – самы невідочны паэт сучаснай беларускай літаратуры. Але, як паказвае практыка турагенцый, зьезьдзіўшы ў Чэхію, Турцыю ды Італію, самыя зацятыя вандроўнікі не шкадуюць грошай і на Ісьляндыю: нятанна, але таго варта. Дарэчы, я свой асобнік “Раньняга збору” пачытаць пазычаю.
