Перш, калі мне даводзілася пісаць аб пратэстным мастацтве — артывістах, іх акцыях, праве на выказванне і на крытыку, — я пачынала з таго, што мастацкасць жэсту ацаніць не спрабую. Існуюць знаўцы сучаснага мастацтва — ім і судзіць, а мая справа адстойваць права на пратэст, на крытыку ўлады і нават на выклік грамадству. Але за гады абароны гэтага права паўсталі і ў мяне крытэрыі ацэнкі паспяховасці мастацкіх пратэстных акцый. Мэта гэтага мастацтва — усхваляваць, закрануць, выклікаць рэакцыю, піша Стэфанія Кулаева, эксперт антыдыскрымінацыйнага цэнтра «Мемарыял» з Расіі.
У гэтым сэнсе і пераслед артывістаў — індыкатар паспяховасці іх выступаў. Калі ніхто не кінуўся на мастакоў, якія выйшлі пратэставаць, калі іх не спрабавалі затрымаць, прыцягнуць да судовай адказнасці, калі не білі пры затрыманні, не абвінавачвалі ў здрадзе і блюзнерстве, не падазравалі ў вар'яцтве — гэта, падобна, правал. Калі тое, пра што заявілі мастакі ў сваім выступе, не здзіўляе, не правакуе, ня бесіць навакольных — тым больш.
Правакатыўныя акцыі заўсёды дражняць, мучаць, злуюць. Добра яшчэ, калі яна нацэлена выключна на ўладу — тады, магчыма, толькі ўлады і ўзлаваліся (як было са знакамітым графіці групы «Вайна» на мосце ў Пецярбургу ў 2010 годзе, публіка паставілася да гэтай акцыі хутчэй як да добрага жарту). Цяжэй тым, хто вырашыць кінуць выклік людзям — сучаснікам, нам.
Перформеры, якія выступілі ў сакавіку 2017 года ў Асвенціме каля ўваходу ў мемарыяльны комплекс, падобна, набылі сабе ўсе лаўры — нянавісць улады, музея, грамадства. Іх намаганні ацаніў і суд — паўтара года турмы аднаму з арганізатараў, год і 2 месяцы — іншаму, ды яшчэ штрафы, забароны на прафесію, выдварэнне з Польшчы (дзе абодва вучыліся на рэжысёраў). Што ж асмеліліся «намаракаць» гэтыя «злыдні», чым выклікалі на сябе такі агонь? Сама ідэя перформансу была даволі простая: выйсці групай маладых людзей да знакамітага ўваходу ў былы канцлагер Аўшвіц-Біркенаў (Асвенцім), сесці там, распрануўшыся дагала і скавацца кайданкамі, павесіць на варотах слова «каханне» (чамусьці на англійскай, што ўзмацняе агульнае ўражанне ад хіпі-настрою), маліцца аб міры. Назваць усё гэта сур'ёзнай правакацыяй цяжка, хоць выкарыстоўваліся яшчэ дымавыя і шумавыя эфекты (петарды), што, дзіўным чынам, напалохала саміх людзей, якія маліліся (аказваецца, большасць і не ведала пра нарыхтаваныя шашкі).
Чытайце таксама:
Пакараны за акцыю ў Асвенціме: «Вы ненавідзіце мяне за пралітую кроў авечкі? Брава!»
Адаму Бяляцкаму прысудзілі паўтара года зняволення за правакатыўны перформанс у Асвенціме
Самым страшным элементам перформансу (ці ёсць хто-небудзь, хто гэтага горача не асудзіў?) стала сімвалічнае забойства ахвярнай жывёлы, якая атрымала ў журналістаў ўстойлівую назву «нявіннай авечкі».
Забойства нявіннай авечкі асудзілі нават самі голыя перформеры — гэта аказалася для іх непрыемным сюрпрызам (навошта ім там авечка, ведалі толькі арганізатары). Журналісты, якія пісалі пра акцыю, нярэдка здзіўляліся: «заклікалі не праліваць кроў, а самі пралілі кроў» (маліліся аб міры, а самі авечку зарэзалі). Маса людзей на форумах прыйшла ў жах, усе шкадавалі авечку (калі ўсе гэтыя людзі вегетарыянцы — пытанняў няма, але я вельмі сумняваюся). Суд іх падтрымаў - за забойства нявіннай авечкі «ў неналежным месцы» прызначанае дадатковае пакаранне ў выглядзе штрафу і забароны валодаць жывёламі 10 гадоў. Аказалася, што рэзаць авечак гуманна толькі ў належных для гэтай сумленнай справы месцах (гэта значыць на бойні), мяснікам і разнастайным профі ў сферы «забою жывёлы» ніхто ж не забараняе валодаць жывёламі!
Мабыць, авечка (урачысты тытул «нявінная» як бы намякае на тое, што бываюць нейкія вінаватыя авечкі) — адзіны арыгінальны элемент акцыі ля брамы Асвенціма.
Пры жаданні ў ім можна выявіць біблейскі сэнс: ахвярапрынашэнне Аўраама, якому ў апошні момант было дазволена прынесці ў ахвяру авечку, а не сына, — выразны сімвал адмовы ад гаміцыду. У астатнім усё было разыграна па каноне сучаснага мастацкага акцыянізму, у якім амаль абавязкова быць голым, кайданкі — вельмі пажаданыя, петарды - таксама. На голых целах людзей, якія маліліся аб міры былі напісаны гарады і часткі свету, у якіх міру няма, але і надпісы на голых целах — з'ява частая.
Свет, любоў, агаленне — гэта злачынства? Пакінем ўжо пытанне пра ахвярную жывёлу — за авечку прызначанае асобнае пакаранне, большасць удзельнікаў і ўдзельніц і не абвінавачваюцца ў тым, што зарэзалі барана. Пра што ж так доўга ішло следства, за што асудзіў іх польскі суд? Як і ў знакамітай справе аб панк-набажэнстве ў Храме Хрыста-Збаўцы, злачынства заключаецца ў кашчунстве, у абразе пачуццяў, у тым, што, згодна з афіцыйна заяўленай па гэтай справе пазіцыі музея, «выкарыстанне сімвала Аўшвіца для якіх-небудзь маніфэстацыяў абуральна і недапушчальна».
Мір, любоў, агаленне — гэта злачынства?
Гэта значыць, што адміністрацыя гэтага музея пры падтрымцы польскіх пракурораў і суддзяў забараняе нам усім сімвалічна ўспрымаць Асвенцім, казаць аб трагічным для многіх у сучаснасці кантэксі вобразнага канцлагера мінулага. Нельга ўжо, атрымліваецца, сказаць: «Выходзіць наш цягнік у Асвенцым — сёння і штодня». Нельга параўнаць пакуты гінуўшых штодня ад гвалту і нялюдскасці вайны дзяцей (тое, чаму на самай справе і была прысвечана акцыя асуджаных перформераў) — з тымі пакутамі, якія зведалі вязні канцлагера, які стаў музеем.
Лагічным развіццём пазіцыі музея, пракуратуры, суда стаў і нашумелы закон, прыняты ў студзені Соймам, а ў лютым ужо зацверджаны Сенатам Польшчы, што забараніў называць гэты і падобныя лагеры смерці «польскімі», а заадно і сцвярджаць, што палякі ўдзельнічалі ў злачынствах нацыстаў падчас другой сусветнай і нясуць за гэта адказнасць.
Зараз «забарона на сімвал» аформлена заканадаўча. Праўда, з важнай агаворкай пра тое, што злачынствам не лічыцца ўчыненае «падчас мастацкай ці навуковай дзейнасці». Інакш, напэўна, пракурорам прыйшлося б шмат працаваць: пераследваць за распаўсюд сусветна знакамітага коміксу Maus пра лёс польскага габрэя, бацькі аўтара Арта Шпігельмана, бо ў гэтым коміксе шмат сумнага сказана пра ролю насельніцтва Польшчы ў гісторыі Халакосту; разбірацца з некаторымі фільмамі Анджэя Вайды, у якіх персанажы-палякі выказваюць адабрэнне гітлераўцам, што знішчалі яўрэяў; зачыняць архівы і засакрэчваць ўжо апублікаваныя матэрыялы.
На мой погляд, ніякай гістарычнай віны не існуе зусім: не ўдзельнічалі ў злачынствах нацызму розныя людзі — адны ў Польшчы, іншыя ў Германіі, тыя з іх, хто супраціўляўся, у роўнай меры заслугоўваюць павагі і ўдзячнасці, нацыянальнасць і грамадзянства не гуляюць ролі. Праблема не ў гістарычнай віне, а ў тым, што неабходна ведаць пра праўду, а не хаваць яе, адмаўляць або забараняць. У злачынствах супраць чалавечнасці вінаватыя ўсе, хто жыве, акрамя тых, хто супраціўляўся або супраціўляецца. У злачынствах нашага часу, вядома, вінаватыя ўсе мы.
Па словах аднаго з аўтараў перформансу каля брамы Асвенціма, яго й ягоных паплечнікаў «зразумеюць тады, калі ўбачаць не труп авечкі, а калі вайна пачнецца, і яны спытаюць: чаму ніхто не пратэставаў?
А вось яны пратэставалі, іх у турму саджалі». Асвенцім — сапраўдны, трагічны - не належыць адміністрацыі музея. Не ім вырашаць, каму і як «выкарыстоўваць сімвал Аўшвіца». Саджаць у турму тых, хто пратэстуе супраць вайны — за што загінулі многія вязні нацысцкіх канцлагераў, вось гэта сапраўдная абраза памяці.
