Віржыні Шыманец
— Што ў Францыі ведаюць пра беларускую літаратуру?
— Шырэйшая публіка ў цэлым ня ведае пра беларускую літаратуру нічога. Толькі славісты і некалькі спэцыялістаў у беларускіх пытаньнях, якія сфармаваліся ў 1990-х гадах па-за строгімі рамкамі славістыкі, усё ж яшчэ нешта ведаюць або прынамсі чулі пра некаторых аўтараў.
Але пасьля 2015 году літаратурныя інстытуцыі і выдавецкі сьвет нібыта заўважылі, што адзін нобэлеўскі ляўрэат у галіне літаратуры цяпер паходзіць і зь Беларусі. Гэта вельмі важна, бо відна выразная розьніца — як было да гэтай падзеі, і як пасьля. Раней лічылася марным шукаць для перакладаў таленавітых аўтараў па-за Масквой. Пасьля 2015-га шмат якія дзьверы, якія дагэтуль здаваліся шчыльна зачыненымі, урэшце расчыніліся, у тым ліку для беларускамоўнай літаратуры.
— Што было перакладзена на францускую мову? Паспрабую адказаць сам: Сьвятлана Алексіевіч… І ўсё?
— Так, Алексіевіч, але яшчэ і Шамякін, Быкаў і Клінаў з прозы — праз расейскую мову. Янка Купала і Якуб Колас з паэзіі — іх таксама перакладалі праз пасярэдніцтва расейскай. Янка Купала быў першым, каго пераклалі зь беларускай у рамках праектаў перакладу драматургіі, арганізаваным Домам Эўропы і Ўсходу ў Парыжы, да якіх я непасрэдна прычынілася.
Аднак аж да гэтага году ніколі ніводзін беларускамоўны раман ня быў перакладзены непасрэдна зь беларускай на францускую. Каб быць перакладзеным на францускую, Быкаў перакладаў сам сябе на расейскую, а перакладчыкі з расейскай перакладалі яго на францускую з усім тым багажом забабонаў наконт беларускай культуры, які яны набралі за гады вывучэньня расейскай мовы і культуры.
Калі мне ня здраджвае памяць, яшчэ дваццаць гадоў таму проста немагчыма было сабе ўявіць пераклад твору непасрэдна зь беларускай на францускую, бо яшчэ была паўсюдна пашыраная дыскрымінацыйная ідэя, нібыта нельга перакладаць зь «ніжэйшай» мовы на «вышэйшую». І дзеля таго, што лічылася цалкам прымальным перакладаць з мовы «роўнай» або «натуральна адпаведнай», існавала тэндэнцыя перакладаць з расейскай на францускую, а ўжо зь нейкай там беларускай або ўкраінскай — хіба што на так званыя рэгіянальныя мовы.
Адзін з найярчэйшых прыкладаў такога падыходу — перадача на аксітанскай мове ўкраінскіх фрагмэнтаў «Дзён Турбіных» М. Булгакава ў выданьні 1970 году, тым часам як расейская мова твору перакладалася па-француску. Я ня раз мела нагоду адчуць, што менавіта з такіх чыста ідэалягічных прычынаў доўгі час лічылася беспатрэбным рыхтаваць спэцыялістаў, каб перакладаць зь беларускай мовы на францускую. Перакладаць тут значыць ня толькі валодаць беларускай і францускай мовай. Пераклад тут прадбачае валоданьне дыскурсам абедзьвюх моваў.
Сёньня ідэя таго, што для доступу да беларускамоўнай літаратуры нібыта дастаткова расейскай мовы, усё яшчэ жывая, але яе ўсё часьцей і часьцей крытыкуюць за яе каляніяльнасьць. Вядома ж, гэта датычыць ня толькі беларускамоўнай літаратуры. Тое, пра што я тут кажу, доўгі час датычыла ўсіх нерасейскіх літаратураў былога СССР. Тады расейская мова лёгка выкарыстоўвалася для таго, каб апрыёры дыскрэдытаваць літаратурную якасьць тэкстаў, калі прапаноўвалі літаральныя, неапрацаваныя пераклады з расейскай і казалі: «Бачыце, як гэта слаба зь літаратурнага гледзішча? Гэта сапраўды ня вартае перакладу». Вядома ж, слабым зь літаратурнага гледзішча быў не арыгінал, а прамежкавы расейскі пераклад.
З другога боку, гэтыя пытаньні дыскутуюцца ў Францыі ўжо больш за дваццаць гадоў. У сярэдзіне 2000-х гадоў Дом Эўропы і Ўсходу стварыў 35 лінгвістычных камісіяў, сярод іх камісію перакладаў беларускамоўнай і расейскамоўнай драматургіі Беларусі. Камісія абмяркоўвала ўсе гэтыя тэмы. Дыскусіі былі жывыя, кіпелі жарсьці. Дзеля таго, што мы мелі справу і з тэатраламі, перакладаныя тэксты чыталіся ўголас, або іх чыталі акторы. Менавіта так мы напрыклад пераклалі Купалавых «Тутэйшых». Граючы іх. І гэта пачынала гучаць па-француску. І менавіта ў такіх умовах мы змаглі выпрабаваць адзіна магчымы спосаб вырашэньня праблемы: ствараючы перакладчыцкія пары. Адукаваны перакладчык з роднай мовай францускай працуе з адукаваным перакладчыкам, у якога родная — беларуская або расейская. І кожны раз, калі завязвалася такое супрацоўніцтва, вынікам была публікацыя.
— Чым тлумачыцца няўвага Францыі да Беларусі? Здавалася б, вось Нямеччына — зусім побач, але там пра Беларусь і беларусаў ведаюць непараўнана лепш, і беларуская літаратура пачынае памалу даходзіць да нямецкага чытача, каб падлічыць перакладчыкаў зь беларускай на нямецкую, адной рукі ўжо можа і не хапіць… У чым розьніца?
— Гледзячы што тут разумець пад «Францыяй». Дзяржаву? Людзей? Тых, каго расейцы або русісты навучылі гаварыць па-расейску і дасьледаваць Расею выключна з маскоўскага гледзішча? Францускіх грамадзянаў, выхаваных у беларускамоўных сем’ях, дасканала францускамоўных, якія разьбіваюць сабе лоб кожны раз, калі спрабуюць нешта рабіць зь беларусамі? Беларусаў, якія прыехалі, атрымалі францускае грамадзянства, але могуць у любы момант вярнуцца ў Беларусь? Тых, хто перажыў вымушаны пераезд пад ціскам жыцьцёвых абставінаў, спаліўшы ўсе масты, страціўшы магчымасьць вярнуцца, і мусіў самастойна адбудаваць усё з нуля? Або сярэднестатыстычнага француза, які ня мае ніякага абавязку цікавіцца Беларусьсю і ўяўляе яе толькі пачуўшы слова «Bérézina», імя найвялікшай ваеннай паразы ў гісторыі Францыі? Ці можа таго самага сярэднестатыстычнага француза, які і не ўяўляе, дзе знаходзіцца тая Bérézina, або ўяўляе нейкае іншае месца, пра існаваньне якога ты ня маеш уяўленьня і якое цябе таксама не цікавіць? У Францыі ў гэтым пытаньне няма ніякай аднадушнасьці.
Што да мяне, дык я — не дзяржава. Я не прадстаўляю Францыю. Я ніколі ня мела магчымасьці сустрэцца з усімі французамі, і трэба канстатаваць, што пра сваю краіну я ведаю далёка ня ўсё. Я таксама не знаёмая з абсалютна ўсімі беларусамі і не прэтэндую на тое, каб ведаць усё пра Беларусь.
Але адно бясспрэчна: калі нейкі францускі амбасадар кажа, што Беларусь мусіць зноў зрабіцца правінцыяй Расеі, гэта мае амаль гэткае самае катастрафічнае ўзьдзеяньне на супрацоўніцтва паміж людзьмі, як і калі дыплямат зь беларускай амбасады заяўляе публічна ў Францыі, што ён не зусім добра сабе ўяўляе, які інтарэс можа мець сучасная беларуская літаратура і чаму ён мусіць падтрымліваць літаратуру сваёй краіны.
Якім бы ні быў праект, які мы хочам распачаць, мы застаемся заціснутыя паміж гэтымі дзьвюма пазыцыямі, якія інтэлектуальна і фінансава абмяжоўваюць усе нашы сродкі супрацоўніцтва.
— Яшчэ ня так даўно я чуў нараканьні ўкраінскіх пісьменьнікаў — ім было надзвычай цяжка прабіцца на францускі літаратурны рынак, але, здаецца, сытуацыя пачынае мяняцца. Можа, сьледам за Ўкраінай у Францыі зацікавяцца і Беларусьсю?
— Для любога аўтара,у тым ліку і францускага, вельмі цяжка прабіцца на францускі літаратурны рынак.
Пра што тут гаворка? Францускі літаратурны рынак — гэта дзесяць вялікіх выдавецкіх групаў, якія займаюць 87% глябальнага абароту ў сэктары, і 5000 незалежных выдаўцоў, афіцыйна зарэгістраваных Нацыянальным выдавецкім сындыкатам, на долю якіх прыпадаюць астатнія 13%.
Каб заняць 87% абароту нейкага сэктару эканомікі, трэба, што называецца, стварыць сыстэму. У Францыі яна называецца «буйныя гандлёвыя сеткі». Каб гэтая сыстэма працавала — гэта значыць, каб прыносіла грошы — трэба засяродзіцца на колькасьці, а не на якасьці. У рамках гэтай сыстэмы ў 2016 годзе выйшла 560 раманаў, у 2017 — 581. Перавытворчасьць навінак такая вялікая, што гэтая лічба з кожным годам павялічваецца. Каб забясьпечыць прадукцыяй больш за 3000 кнігарняў, трэба максымальна напаўняць запасы, трэба вырабляць кнігі з найменшымі затратамі, ужываючы працоўную сілу на прасторы паміж Кітаем і Чэхіяй, завозячы кнігі кантэйнэрамі.
Патрэбная максымальная «цякучасьць» на рынку навінак, і каб людзі іх куплялі, трэба разьвіць мэханізм камунікацыі, які працаваў бы як ваенная машына. Зрэшты,усе гэтыя вялікія групы цалкам зьвязаныя з ваенна-прамысловым комплексам. Яны па сутнасьці прадстаўляюць яго культуру. Па чым яна пазнаецца? Усе кнігі падобныя адна на адну, у іх аднолькавы фармат, вокладкі адфаташопленыя тым самым спосабам, іх зьмест сартуецца роўна гэтаксама, як сартуюцца яблыкі ці агуркі ў супэрмаркеце, усё «атыпічнае» адсейваецца. І так ва ўсіх іншых галінах. Ці гаворка пра выдавецкую справу, унівэрсытэт, навуковыя дасьледаваньні або сяльгаспрадукцыю — усё мусіць быць раскладзена па правільных палічках. Дык чаму раптам сыстэму мусяць хваляваць твае ўкраінскія знаёмыя?
Тут гавораць не пра літаратурныя творы, а пра «абарот тэкстаў», напісаных «аднаразавымі» аўтарамі, якім даецца тры месяцы на тое, каб прабіцца. Калі праз тры месяцы тваю кнігу ў супэрмаркеце не прадалі,усё непрададзенае вяртаецца выдаўцу, які яго зьнішчае, бо ў гэтай сыстэме яму задорага захоўваць іх на складзе, ня лічачы галавакружных наступстваў ня толькі палітычнага і эканамічнага характару, але, вядома ж, і экалягічнага.
Гэта такая безгаспадарнасьць, што незалежныя выдаўцы вынайшлі тэрмін «бібліяразнастайнасьць», які нагадвае пра неабходнасьць абароны незалежных выдаўцоў — гэтаксама як «біяразнастайнасьць» мае на ўвазе абарону ад зьнікненьня біялягічных відаў. У Францыі яны адзіныя ствараюць трывалыя каталягавыя фонды, працуюць над якасьцю, арыгінальнасьцю, крэатыўнасьцю. Калі Артура Клінава выдалі па-француску, то гэта было незалежнае выдавецтва Signes et Balises. Альгерда Бахарэвіча выдала таксама незалежнае выдавецтва — Le Ver à soie. Іншымі словамі — партызаны, якія фактычна кожны дзень вымушаныя змагацца нібы Давід супраць Галіята.
— Тваё выдавецтва існуе ўжо сем гадоў. Калі ты яго засноўвала — ці думала ты (марыла, спадзявалася, плянавала), што будзеш выдаваць і творы беларускай літаратуры?
— Так, але першая кніга выйшла толькі 5 гадоў таму. Каб выдаць яе, спатрэбілася два гады. На момант, калі я заснавала сваё выдавецтва, я правяла 15 гадоў у бясплённых пошуках працы ў галіне вышэйшай адукацыі і гуманітарных дасьледаваньняў, гэта значыць — жыла выпадковымі працамі, «дзяўбла мерзлату», бо займалася Беларусьсю ў Францыі.
Калі памерла мая маці, тых грошай, што яна пакінула, было замала на аўтамабіль, але зашмат на пральную машыну. І вось з гэтымі грашмі я вырашыла парваць з усім, што я рабіла да таго, і заснаваць свайго «Шаўкоўнічнага чарвяка» — выдавецтва Le Ver à soie. Мая бабуля з боку маці была з Ардэшу, што ў паўднёвай Францыі, і гадавала шаўкоўнічных чарвякоў у тыя часы, калі сяляне былі перакананыя, што гэта прынясе ім багацьце. У назьве «Шаўкоўнічны чарвяк» таксама закладзеная ідэя, што каб стаць нечым іншым, трэба спачатку ўмець памерці ў самым сабе. Так што Беларусь як такая, уласна кажучы, ніколі не была часткай маёй рэдакцыйнай палітыкі. Я належу да тых жанчын у маім родзе, пра якіх ніколі не гавораць, і іх памяці я б хацела аддаць пашану.
— Да першай беларускай кнігі твайго выдавецтва мы яшчэ вернемся, а пакуль што раскажы яшчэ пра само выдавецтва — што ты выдаеш? Арыгіналы, пераклады? Ці ёсьць нейкая спэцыялізацыя? Нейкія прэфэрэнцыі?
— Мая рэдакцыйная палітыка перш за ўсё засяроджваецца вакол паняцьця руху (падарожжа з пошукамі — паводле ўласнага выбару; эміграцыя, пачуцьцё эмігранта, уцёкі, блуканьне, бадзяжніцтва або выключэньне з грамадзтва і выгнаньне — з прымусу).
Як дапамагае ствараць досьвед эміграцыі або выгнаньня? Як сучасная літаратура абыходзіцца з гэтымі пытаньнямі? Адзін мой калега нядаўна сказаў мне, што я працую з пагарджанымі. Гэта праўда. Пагарджаныя, пераможаныя, «пракляцьцем катаваныя» — у цэнтры маёй рэдакцыйнай палітыкі. Вядома, гэта спосаб трансфармаваць увесь той нэгатыў, што я перажыла, у нейкі пазытыў.
Займаючыся Беларусьсю, я адчула на сабе, што значыць — быць выключанай, ізаляванай і нават ня мець магчымасьці атрымаць працу ў маёй уласнай краіне. Быў час, калі мае калегі гаварылі пра мой досьвед як пра ўнутраную эміграцыю, і гэта напэўна лепш за ўсё тлумачыць, чаму тэма трываласьці да выпрабаваньняў — бясспрэчна цэнтральная ў маім каталёгу.
Вядома, я ўважліва сачу за тым, што адбываецца ў Беларусі, але найлепшай службай, якую я магла б саслужыць маім патэнцыйным беларускім аўтарам, я лічу стварэньне такога каталёгу, дзе б іх творчасьць можна было параўнаць з тэкстамі бэльгійца Люка Фівэ, французаў Жофруа Ляршэ і Трыстана Салера, ляўрэатак эўрапейскіх літаратурных прэміяў Яны Бэнавай і Свэтланы Зухавай з Славаччыны або Караліны Шуці з Аўстрыі, расейкі Марыі Рыбаковай, якая жыве ў мэксыканскім памежжы, былога ўсходняга немца Айнара Шлефа, румынскай вугоркі Ангі Матэ або альбанца Рыдвана Дыбры, а ў будучыні і іншых аўтараў, магчыма, зь іншых кантынэнтаў.
Гэта значыць — даць ім, беларускім аўтарам, сваё месца ў сьвеце сярод іншых. Тое, што так мала людзей зрабілі для мяне — даць месца сярод іншых. У гэтым сэнсе перакладаць і спрыяць перакладам я лічу сваім абавязкам.
— Як ты выбіраеш кнігі для выданьня?
— Спачатку я проста думала, што дастаткова, каб тэкст адпавядаў маёй рэдакцыйнай палітыцы. Але дзеля таго, што я кірую ўсім выдавецкім працэсам ад А да Я і што пасьля яшчэ сама развожу кнігі па салёнах, рынках, кірмашах і выставах^; пад дажджом, сьнегам і ветрам, я таксама арганізую імпрэзы, удзельнічаю ў сустрэчах, ствараю вакол кнігі падзею, надаю ёй значэньне, падтрымліваю і вынаходжу ўсё, што можна стварыць вакол кнігі — урэшце я некалі адчула, што варта яшчэ,каб тэксты мяне краналі.
Пасьля 5 гадоў выдавецкай дзейнасьці я заўважыла, што ў цэнтры публікацыяў — не гісторыі, а асобы і што варта, каб гэта былі асобы, зь якімі я знаходжу паразуменьне і магу прафэсійна працаваць. Проста сёньня ёсьць людзі, зь якімі мне ня хочацца працаваць, і з гадамі я ўсё больш бачу, хто яны, у тым, што яны пішуць. Выбар тэкстаў для публікацыі робіцца сэрцам, а ня розумам.
— Дык як было з той першай беларускай кнігай? З чаго ўсё пачалося? Хто ўдзельнічаў у праекце?
— Алена Лапатнёва, беларуская перакладчыца, якая жыве ў Францыі, запрапанавала мне паўдзельнічаць у стварэньні дыскусійна-рэфлексійнай групы «Туды і назад» на тэму Беларусі, і дзеля таго што не было як дыскутаваць пра літаратуру і мастацтва Беларусі безь беларусаў, мы разам з Аляксеем Андрэевым з часопіса «Монолог» пачалі думаць, што б такога супольнага мы маглі арганізаваць. Пачалося з арганізацыі выставы і сустрэчы ў Парыжы ў сувязі з фатаграфічнай і мастацкай творчасьцю Аляксея Андрэева і Ганны Балаш. Пасьля, паступова рухаючыся наперад, мы змаглі таксама запрасіць Дзьмітрыя Строцава, а пасьля і Адама Глобуса.
У 2016 годзе дзякуючы супольным намаганьням Францускага інстытуту, парыскай мэрыі, Міжнароднага цэнтру Рэкале і выдавецтва Le Ver à soie, магчымасьцю пісьменьніцкай рэзыдэнцыі змог скарыстацца Альгерд Бахарэвіч. У рамках гэтай рэзыдэнцыі нарадзілася ідэя перакласьці на францускую мову «Дзяцей Аліндаркі», і Алена мела магчымасьць папрацаваць з аўтарам над цяжкасьцямі перакладу.
Вокладка францускага перакладу «Дзяцей Аліндаркі»
— Кніга «Дзеці Аліндаркі» — гэта вялікае выпрабаваньне для перакладчыка. Ці не было страшна? Зь якімі нечаканымі праблемамі сутыкнулася перакладчыца і як яна іх вырашала?
— Ня думаю, што страшна. На жаль, рэдка надараюцца праекты, калі пераклад бывае сапраўдным выклікам. Гэта не палохае, а захапляе. Але ў выпадку зь «Дзецьмі Аліндаркі» мы маем справу зь нечым унікальным, бо мова ва ўсіх яе праявах і моўны дыскурс выступаюць тут як паўнапраўныя пэрсанажы раману, які выглядае абсалютна паліфанічным.
Алена, дарэчы, скарыстала нагоду і ўдзельнічала з гэтым тэкстам у майстэрні «Пераклад паліфаніі», арганізаванай у верасьні 2016 году Цэнтрам літаратурнага перакладу ў Лязанскім унівэрсытэце, дзе пытаньні цяжкасьцяў перакладу «Дзяцей Аліндаркі» абмяркоўваліся з такімі знакамітымі перакладчыкамі, як Аліўе Манані і Крыстафэр Мілескі.
Пасьля мы вырашылі, што трэба сыходзіць з такога прынцыпу: тое, што можа падавацца відавочным беларускаму чытачу, які вырас у атмасфэры дыглёсіі або нават білінгвізму і зь лёгкасьцю адрозьніць на пісьме беларускую кірыліцу ад расейскай, зусім ня будзе такім празрыстым для францускага чытача, які будзе мець пад рукой толькі пераклад з усіх моваў і ўсіх моўных узроўняў тэксту — беларускай, расейскай, сумесі абедзьвюх або нейкай іншай неўнармаванай моўнай практыкі, беларускай мовы пэрсанажаў, чыя родная мова расейская, і наадварот, расейскай мовы пэрсанажаў,чыя родная мова беларуская — пераклад усяго гэтага на адну мову ў адной графіцы.
З гэтага гледзішча Аленіна праца была надзвычай важнай і вартай увагі. Думаю, што яна заслужыла за гэта нейкай прэміі, бо гэта яна выявіла ўсе гэтыя «атыпічныя» моўныя элемэнты, падкрэсьліла нюансы, пазыцыі, манеры і ўзроўні мовы. Гэты першы этап перакладчыцкага праекту быў сапраўды тытанічнай працай.
Другім этапам было ўласна рэдагаваньне: францускія чытачы выхаваныя ў акадэмічнай традыцыі зь вельмі строгімі правіламі, гэтым тлумачыцца той факт, што даступная нам літаратура ня надта поліфанічная. І гэта сапраўдная праблема, бо каб ісьці наперад, нам патрэбная поліфанія і разнастайнасьць галасоў. Дык як тады, які б ні быў выкарыстаны ўзровень мовы, даць чытачу адчуць, што перад ім француская мова, якая — хай сабе такой і не існуе, хай сабе і «атыпічная» — застаецца абсалютна чытэльнай і праўдападобнай, так што можна пранікнуцца пэрсанажамі і падзеямі, не даючы нагоды для крытыкі ў духу «гэта не француская мова, нічога не разумею, гэта невыносна, такія памылкі недапушчальныя»?
На гэтым этапе да справы далучылася я, прычым мне не хацелася пускацца ў абмеркаваньне звычайных штампаў наконт адносінаў паміж мовай агульнай і мовай рэгіянальнай. Я таксама не шукала рашэньняў у выкарыстаньні брэтонскай, баскскай ці аксітанскай моваў. Я хацела, каб усё заставалася цалкам зразумелым для францускага чытача, які не абавязкова валодае рэгіянальнымі мовамі. Прызнаюся, што я крыху паслухала некаторых ютубэраў праз плячо ў майго сына, а таксама і самога сына, чыя мова, калі ён гаворыць зь сябрамі, зусім ня тая, якой ён гаворыць з сваім настаўнікам францускай у школе…
Перакладчыца Алена Лапатнёва і аўтар Альгерд Бахарэвіч, Парыж, сакавік 2016
— Якія мерапрыемствы плянуюцца ў рамках прамоцыі, рэклямы кнігі? Каго ты найбольш хацела б ёй зацікавіць?
— Найперш я спадзяюся, што на гэтую кнігу адрэагуюць славісты, людзі захопленыя мовамі і лінгвістыкай, а таксама перакладчыкі. Але я таксама спадзяюся, што чытаньне «Дзяцей» выйдзе за гэтае «прафэсійнае» кола. Прадаючы кнігі выдавецтва Le Ver à soie, я прынцыпова зьвяртаюся да ўсіх — да людзей, якія захапляюцца літаратурай, і да шырэйшага кола.
Па сутнасьці, «Дзеці Аліндаркі» маюць гэтулькі ж шанцаў, як і «Малы Бала» альбанца Рыдвана Дыбры або «Маму» трансыльванкі Ангі Матэ, як і «Кафэ Гіена» і «Сцэны з жыцьця М.» славачак Яны Бэнавай і Свэтланы Зухавай. Ключ да посьпеху — у разьліку на доўгатэрміновасьць.
Я чытала, што «Сьмерць трагедыі» Ніцшэ за першы год пасьля выхаду ў сьвет прадалася ў колькасьці 250 асобнікаў. У маім каталёгу тры нікому не вядомыя аўтары ўжо маюць вынік лепшы, чым у Ніцшэ. Дык чаму ня «Дзеці»? Прынамсі, паспрабуем.
— Вось жа, першая кніга ў перакладзе непасрэдна зь беларускай на францускую выйшла. Што далей? Які будзе працяг?
— У нас з Аленай шмат ідэяў, але пакуль што я крыху пачакаю зь іх ажыцьцяўленьнем, бо на гэты момант мае выдавецкія пляны запоўненыя да 2020 году.
А цяпер, дзеля таго, што Братыслава будзе ганаровым горадам найбліжэйшага парыскага Салёну кнігі, а таксама таму, што ніводзін славацкі дыплямат не задаецца пытаньнем — ці ёсьць сэнс падтрымліваць сучасную літаратуру сваёй краіны, я выдаю тры славацкія кнігі з дапамогай славацкай дзяржавы, якая за апошнія два гады абышла ўсе францускія выдавецтвы, каб зацікавіць іх сваёй сучаснай літаратурай, і выдзяляе немалыя сродкі на яе пераклад на іншыя мовы. Вось гэта людзі, якія ня лічаць нармальным, што нехта іншы мусіць плаціць за рэалізацыю іх жаданьняў.
А тым часам мы будзем прэзэнтаваць «Дзяцей Аліндаркі» дзе толькі можна, пачаўшы з вылучэньня кнігі на розныя прэміі, у тым ліку за пераклад.
