Аляксандр Забароўскі — заўважная асоба сярод айчынных эканамістаў. Сваю кар’еру ён пачынаў у Інстытуце эканомікі НАН, потым працаваў у Саўміне, даслужыўся да намесніка міністра эканомікі. Апошняя яго пасада ў Беларусі — галоўны дарадца кіраўніка Нацбанка. Год таму Забароўскага запрасілі працаваць у Вашынгтон дарадцам выканаўчага дырэктара МВФ. Гэта вельмі сур’ёзная пасада.
Як вядома «Нашай Ніве», адпускалі Забароўскага з дзяржаўнай работы вельмі неахвотна, але эканаміст палічыў, што ўсё ж варта ехаць — гэта новы досвед, магчымасці для прафесійнага росту і адукацыі.
Сёння Забароўскі курыруе ў МВФ некалькі сфер.
Для «Нашай Нівы» ён выказаў свой погляд на некаторыя працэсы, якія хвалююць беларусаў.
«Наша Ніва»: Спадар Аляксандр, як нашая краіна бачыцца з Вашынгтона?
Забароўскі: Аналітыкі і замежныя інвестары глядзяць на нас перадусім вачыма рэйтынгавых агенцтваў і справаздач міжнародных інстытутаў.
Што яны бачаць? Што Беларусь — гэта краіна з сярэднім узроўнем валавага нацыянальнага даходу: каля $5300 на душу насельніцтва на год. Згодна з метадалогіяй Сусветнага банка, сярэдні ўзровень знаходзіцца ў шырокім дыяпазоне ад $1000 і да $12000. Гэта значыць, што да вяршыні сярэдняга ўзроўню нам скокнуць яшчэ дай бог.
Таксама яны бачаць, што ў нашай краіне высокі чалавечы патэнцыял і добрае геаграфічнае становішча.
У той жа час гэта краіна з гісторыяй гіперінфляцыі і некалькіх дэвальвацый. Што ў ёй ёсць сур’ёзныя макраэканамічныя ўразлівасці і высокая доля дзяржсектара.
А гэта азначае, хутчэй за ўсё, што ў краіне рызыка няроўнай формы ўласнасці і, напэўна, калі дзяржаўнае прадпрыемства табе не заплоціць, то ў судзе гэтай краіны вельмі няпроста будзе нешта з ім зрабіць.
Таксама гэта краіна з золатавалютнымі рэзервамі ніжэй за рэкамендаваныя.
А калі зірнуць на дзяржаўныя рызыкі паводле рэйтынгу Арганізацыі эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця, то мы ў шостай групе краін з сямі (дзе першая — самая лепшая), адкрытых для інвестыцый.
Як працуюць замежныя інвестары ці банкі? Яны заўсёды страхуюць рызыкі паводле краінавага рэйтынга. І вось інвестар кажа ў страхавым агенцтве: «Я хачу ўкласці ў Беларусь сто мільёнаў — застрахуй».
Агент глядзіць: а краіна толькі-толькі выйшла з самай апошняй, сёмай інвестыцыйнай групы, перайшла ў шостую. І ён кажа, глянуўшы на ўсе рэйтынгі, што я табе такую суму страхаваць не буду ў гэтай краіне, а калі і застрахую, то вазьму такую прэмію… на якую інвестар ніколі не пойдзе.
І тут нельга даць універсальную параду, як у момант павысіць нашую прывабнасць. Гэта шырокі спіс пытанняў, якія трэба вырашыць, а гэта патрабуе часу і слушнай эканамічнай палітыкі.
«Наша Ніва»: Як так атрымліваецца, што ў нас, здаецца, нічога не рэфармуецца асабліва, а краіна здолела праіснаваць у такім стане ўжо чвэрць стагоддзя? Мы дагэтуль праядаем савецкую спадчыну, або адсутнасць рэформаў — гэта ілюзія?
Забароўскі: Рэч у тым, што не ўсё, што ў Беларусі робіцца, публічна называецца рэформамі. Многія яшчэ ўспрымаюць гэтае слова як нейкую негатыўную з’яву. А гэта натуральны працэс самаўдасканалення, нават у Кітаі рэформы называюцца рэформамі.
А калі казаць па сутнасці, то пенсійная рэформа ідзе? Ідзе. Грашовая — прайшла. Гнуткі курс? Гэта сур’ёзная рэформа. Мы ажыццявілі мноства рэформ у вобласці адкрыцця і вядзення бізнэсу — наш прагрэс у рэйтынгу Вядзення бізнэсу гэта адлюстроўвае.
Укараняецца новая бюджэтная і грашовая палітыка.
Таму было і ёсць вельмі шмат захадаў, якія можна класіфікаваць як рэформы.
І галоўнае, каб усе гэтыя рэформы былі ўзгодненыя між сабой. Бо бывае так, што тут мы, здаецца, лібералізуем нейкія правілы, але гэта спалучаецца з узмацненнем кантрольных органаў, і ўсё атрымліваецца марна.
Важная сістэмнасць, каб захады ўзмацнялі адзін аднаго, тады будзе эканамічны рост.
«Наша Ніва»: А што вы адкажаце тым эканамістам, якія з году ў год прагназуюць хуткі калапс беларускай эканомікі?
Забароўскі: Сапраўды, некаторыя кажуць, што вось-вось у нас адбудзецца капітальны крызіс, дэфолт. Вядома — крызісы адбываюцца тады, калі ёсць нягнуткасць эканамічнай сістэмы і палітыкі ва ўмовах гнуткіх знешніх умоваў. Што такое нягнуткасць? Напрыклад, фіксаваны курс валюты ва ўмовах шокаў, або мы кажам — «Дасягаем тэмпаў росту любым коштам», без уліку сітуацыі на рынках. Або гонімся за заробкам без росту прадукцыйнасці працы. Гэта вядзе да мікракрызісаў, якія могуць акумулявацца і перарасці ў вялікі. І эканамічную палітыку трэба калібраваць у гэтых каардынатах: знешнія ўмовы і гнуткасць уласнай палітыкі.
Я разумею тую заклапочанасць, якую выказваюць некаторыя эканамісты. Але я таксама веру ў тую эканамічную каманду, якая цяпер прымае рашэнні. Яны здолеюць адказаць на выклікі.
«Наша Ніва»: Ну вось вам выклік — падатковы манеўр у Расіі. Як рэагаваць? Ці зможа нашая мадэль эканомікі працаваць без такой падтрымкі?
Забароўскі: Так, гэта сур’ёзны шок. Мудрасць тут можа быць у тым, каб кожную пагрозу ўспрымаць як магчымасць. Вось сітуацыя: сістэмна змяняецца механізм адносінаў у вельмі важнай для нас энергетычнай сферы. Што можа быць адказам? Трэба выкарыстоўваць гэтыя змены, каб структурна мяняць падыходы да бюджэту, зніжаць залежнасць эканомікі ад энэргетычнай сферы і дыверсіфікаваць яе. А магчымыя прыбыткі ад кампенсацыі, пра якую дамовяцца на вышэйшым узроўні, варта ацэньваць як кан’юнктурныя, а не структурныя, і накіраваць на пагашэнне дзяржаўнага доўга. Менавіта такая, дарэчы, і задэклараваная палітыка Мінфіна на 2019 год — яны разлічылі бюджэт у такіх умовах, што ён цалкам улічвае страты ад падатковага манеўру.
«Наша Ніва»: Вы згадалі доўг — дык добра гэта ці дрэнна, што Беларусь увесь час пазычае?
Забароўскі: Ніводная эканоміка, амаль што ніводнае прадпрыемства не жыве без даўгоў. У гэтай з’яве асабліва кепскага нічога няма — дадатковыя сродкі патрэбны для развіцця. І тут пытанне толькі ў тым, колькі можна браць, таму існуе паняцце «ўстойлівасці доўга». Што гэта? Гэта той узровень, пры якім краіна краіна можа абслугоўваць і пагашаць гэты доўг пры трох умовах: яна не акажацца ў дэфолце; не будзе змушаць крэдытораў рэструктурызаваць доўг; краіне не спатрэбіцца крытычнае зніжэнне бюджэтных расходаў, якое можа прывесці да палітычных крызісаў.
Таксама важна, ці мае краіна доступ на рынкі капітала? Ці высокія ў яе прыбыткі ў валюце? Ці збалансаваны бюджэт, ці ёмісты ўнутраны рынак капітала? Словам, мноства фактараў уплываюць на тое, ці з’яўляецца доўг устойлівым. Таму ў Японіі доўг большы за 200% ВУП, у ЗША — 100%, а ў нас толькі каля 50%. І я падкрэслю, што «устойлівым» доўг мусіць быць не толькі пры стабільных сцэнарах, але і ў крызісных: напрыклад, курс змяніўся — мы зможам тады плаціць?
Таму адносна Беларусі мая думка такая — сённяшні памер дзяржаўнага доўгу на кіраваным узроўні, але дзяржава мусіць быць вельмі стрыманай у новых пазыках, таму што ў нас ёсць шэраг уразлівасцяў, структура дзяржаўнага доўга неаптымальная, напрыклад — вялікая доля доўга ў валюце, больш за 80%.
І нашая бюджэтная палітыка мусіць быць збалансаванай, каб не дапускаць далейшага росту.
Мне падабаецца намер нашага ўрада, які канстатуе, што павінен быць датэрміновы выкуп за кошт незапланаваных рэсурсаў ад добрай знешняй кан’юктуры.
«Наша Ніва»: У гісторыі ёсць прыклады, калі краіна здолела рэзка скокнуць наперад у сваім эканамічным развіцці. Класічны ўзор — Сінгапур. А ці ёсць такі патэнцыял у Беларусі?
Забароўскі: У эканамічнай тэорыі ёсць два погляды на гэта: першы кажа, што тваё мінулае ўплывае на тваю будучыню, і неэфектыўнасці ў мінулым вызначаюць каляіну, з якой цяжка выйсці. Іншая тэорыя кажа іначай і падкрэслівае, што ёсць краіны, якія нават у Афрыцы здолелі выбрацца з пасткі абсалютнай галечы.
І ўнутрана я перакананы, што, хаця гэта і вельмі цяжка, але пры правільнай палітыцы і развіцці інстытутаў мы можам рвануць — і ў 90-я, і цяпер у нас нашмат лепшыя стартавыя пазіцыі, чым у многіх.
Выйсці з беднага ў сярэдні ўзровень канцэптуальна проста: трэба развіваць вытворчасць, адукацыю і ахову здароўя, будаваць заводы і інфраструктуру — амаль усё дасць аддачу ад нізкага ўзроўню.
Але гэты ж набор палітык не спрацуе, каб выйсці з сярэдняга на высокі ўзровень.
Тут пачынаюць уплываць іншыя фактары: гэта шэраг рэформаў інстытутаў, незалежнасць Цэнтрабанку, судовая рэформа, роўнасць форм уласнасці, інавацыйная сістэма, развіццё сферы паслуг, зніжэнне рызыкі дэвальвацый і экспрапрыяцый.
Для выхада ў вышэйшую групу няма прарока, які скажа — давайце вось гэта пабудуем, і ўсе пасля разбагацеем.
«Наша Ніва»: Як вы ў сувязі з гэтым ацэньваеце Дэкрэт аб развіцці ІТ, які па асобных ацэнках і можа стаць тым батутам для скачка?
Забароўскі: Калі казаць пра ІТ, то галоўны ўрок у тым, што гэта ўсё задумвалася як рэгулятыўная пясочніца: давайце створым умовы і паглядзім, як гэта працуе. І выйшла, што калі нікога не кашмарыць праверкамі, калі ёсць англійскае права, калі дзяржава ў прынцыпе не ўлазіць і не кіруе кожнай кампаніяй, то адбываецца рост! І я тут вынесу за дужкі зніжаныя падаткі, таму што яны адаптаваныя пад падаткі паркаў у іншых краінах — пры несувымернасці да нас бы проста не пайшлі.
І цяпер можна зрабіць выснову, што, ужываючы такія ж правілы ў іншых галінах эканомікі, мы можам прастымуляваць рост. Паўтаруся — няма прарока, які сказаў бы, якая сфера стрэліць.
Памятаю такое — у 2008-м я быў памочнікам у Міхаіла Мясніковіча, які ўзначальваў назіральную раду Парка высокіх тэхналогій.
І тады былі эксперты, хто быў супраць прыняцця кампаніі Game Stream: «А пра што гэта вы гаворыце? Танчыкі? Цацкі нейкія? Не, мы павінны браць кампаніі, якія робяць алгарытмы для станкоў».
Гэта найлепшы ўзор тупіковасці канцэпцыі «прызначэння чэмпіёнаў» на базе так званай «навуковай экспертызы».
Добра, што тады Міхаіл Уладзіміравіч, назіральная рада ПВТ не паслухалі гэтых «экспертаў» і кампанія стала рэзідэнтам парка — а сёння краіна радуецца, што ў яе ёсць World of Tanks.
Таму патрэбныя сотні круглых сталоў у кожнай сферы, каб разам: бізнэс, дзяржава і грамадзянская супольнасць — намацаць праблемы і вырашыць іх, трымаючы перад вачыма поспех ПВТ і тую прававую частку, якая працуе ў парку. Давайце пашыраць гэтую практыку, а чэмпіёны вызначацца пазней самі.
«Наша Ніва»: Складваецца ўражанне, што $500 — гэта крытычны максімум для нашай эканомікі. Як толькі мы яго дасягаем, адразу абвал. Дык калі вы выберамся з гэтага заганнага кола?
Забароўскі: Узровень заробку заўсёды вызначаецца ўзроўнем вытворчасці, гэта фундаментальны закон. Будзе расці вытворчасць — будуць расці і заробкі. Гэта павінна адбыцца натуральна, а не дырэктыўна. Мы шмат разоў бачылі і пераконваліся, што пры спробах абхітрыць законы эканомікі і абмежаваць дзеянні рынкавых сіл выходзіць толькі горай. Гэта як змагацца з гравітацыяй. І калі адбудзецца ўдасканаленне эканамічных інстытутаў, усё тое, пра што мы гаварылі раней, то $500 — гэта не толькі цалкам пад’ёмная сума для Беларусі. Можна і болей.
І ў справе размеркавання заробкаў ёсць яшчэ адна праблема — пэўная няроўнасць, якую трэба пераадолець.
Напрыклад: ёсць два чалавекі — першы зарабляе больш, таму што працуе больш, эфектыўна працуе.
Гэта нейкая справядлівая няроўнасць.
Але ёсць нясправядлівая, калі існуе няроўнасць магчымасцяў: чалавек, скажам, нарадзіўся ў рабочай сям’і, адвучыўся ў ПТВ з чырвоным дыпломам, стаў добрым спецыялістам.
Але вось яму ўжо 37, і ягоная спецыяльнасць становіцца незапатрабаванай. Што яму рабіць? Работа знікла, ён стаў неканкурэнтным і таму мае мізэрны заробак, у той час як запатрабаваны спецыяліст будзе зарабляць і болей за $500.
«Наша Ніва»: Гэта тыповая праблема. Ёсць гісторыі, калі замежныя інвестары правальвалі тут свае праекты, бо не маглі адшукаць кампетэнтных рабочых. Што рабіць? Як ісці ў рынак з неканкурэнтнымі кадрамі?
Забароўскі: Гэта на сёння самае ключавое пытанне — якім чынам кваліфікацыя людзей будзе адаптавацца пад тыя ўмовы, якія сёння дыктуюць тэхналогіі? І як бы яно не гучала футурыстычна, але многія беларусы вельмі востра адчуваюць гэтую праблему на сабе ўжо сёння.
Праблема адчувальная не толькі для Беларусі: нават у Швейцарыі думаюць, як яе вырашаць.
Хіба што задачы ў нас трохі іншыя: мы думаем, як забяспечыць заробак, а яны думаюць, як яго не знізіць.
І цэлы шэраг людзей, якія сёння працуюць на станках, точаць, свідруюць, будуць заменены робатамі.
Я быў вельмі ўражаны, калі пабыў на канвееры Мерседэса — настолькі ён касмічна выглядае.
Там амаль няма людзей, а вялікія робаты збіраюць машыны. Пры гэтым — па папярэдняй замове. Можна ўбачыць, для каго збіраецца канкрэтная машына, і якія пажаданні ён пакінуў.
Фактычна, гэта аксюмаран — канвеер пачаў рабіць індывідуалізаваныя рэчы.
Я тут пагаджуся з некаторымі філосафамі, якія кажуць, што калі ў мінулых стагоддзях асноўнай небяспекай быў страх стаць заваяванай таннай працоўнай сілай, то страх будучых стагоддзяў — гэта стаць нікому не патрэбным.
Сусветны банк яшчэ ў 2010-м годзе раіў нам як дзейнічаць: яны прапаноўвалі вызначыць шэраг нежыццяздольных прадпрыемстваў, якія відавочна хутка памруць.
Частку людзей з гэтых прадпрыемствах прапаноўвалася пачаць перавучваць згодна з іх першаснай кваліфікацыяй, частцы — дапамагчы перайсці ў прадпрымальніцтва, частку — паскорана адправіць на пенсію. Па сутнасці, гэта і вырашэнне праблемы структурнага беспрацоўя.
Адказ Міністэрства працы тады быў такі, што «гэта цікава, мы падумаем». Але пытанне — што рэалізавана? Ці здолелі мы прызнаць, што нашыя прадпрыемствы паміраюць? Або мы не адказваем на выклік?
Першасная роля тут усё ж дзяржавы, мы не можам збэсціць свой чалавечы капітал, па ўзроўні развіцця якога мы на 53-м месцы ў свеце.
Вельмі важна, каб дзяржава праводзіла палітыку адаптацыі — гэта рэформы рынка працы, сістэмы адукацыі, перапляценне мноства захадаў.
Асабліва важная адукацыя.
Ніякі планавы інстытут, ніякае міністэрства не ўзгодніць попыт і прапанову. І гэтыя казкі, што «мы спрагназуем патрэбу ў кадрах на 20 год наперад, і згодна з гэтым будзем вучыць людзей…» — гэта вельмі ўтапічная канцэпцыя. Няма іншага механізму, апроч рынка, які гэта вырашыць.
Вядома, што трэба заахвочваць да спрыяння адукацыі і інвестара. Вось вы кажаце — некаторыя сыходзяць, бо не знайшлі тут кваліфікаваных рабочых.
Але Штадлер, напрыклад, зрабіў іначай і перавучыў людзей сам.
У яго была праблема — нашыя зваршчыкі не рабілі дастаткова прафесійныя швы, таму яны вывозілі іх у Швейцарыю, навучылі там.
Выйсце з сітуацыі ёсць, і я не думаю, што варта кідаць людзей у галодныя ўмовы, каб толькі так заахвоціць іх да зменаў — трэба ім дапамагаць.
«Наша Ніва»: Хто каму больш трэба — МВФ Беларусі, ці Беларусь — МВФ?
Забароўскі: Фонд створаны сыходзячы з простай ідэі — калі ў нейкай краіне праблемы, то яны, як зараза, распаўсюджваюцца і на іншыя: я менш купляю, не плачу па даўгах і гэтак далей. Свету нявыгадна, каб здараліся крызісы, і ў папярэджанне гэтаму супольнасць стварыла МВФ.
І ўсе краіны як маюць абавязкі перад Фондам, так і Фонд перад імі.
Напрыклад, Беларусь, як сябра Фонду, можа разлічваць на тое, што ён дасць Беларусі лепшую параду па развіцці эканомікі, сыходзячы з кампетэнтнасці дарадцаў. Таксама Беларусь можа разлічваць на тое, што Фонд акажа тэхнічную падтрымку — навучыць кадры Нацбанка, Мінфіна, Мінэканомікі. Абавязак Фонду — прадаставіць дапамогу ў выпадку крызіса плацёжнага баланса пры ўмове, калі гэтыя захады дазволяць пераадолець крызіс і вярнуць грошы.
Адпаведныя праграмы МВФ былі ў свой час і для Францыі, Ізраіля, Вялікабрытаніі, бліжэй да нашых дзён — для Партугаліі, Ірландыі. Развітыя краіны таксама сутыкаюцца з крызісамі.
Таму я б рэзюмаваў, што мы ўзаемнапатрэбныя.
«Наша Ніва»: Дык што галоўнае, знізіць долю дзяржаўнага сектара?
Забароўскі: З 100% дзяржаўнай маёмасці мы за 27 год прыйшлі да 50%, гэта кажа пра тое, што прыватны сектар у нас усё ж развіваецца. І калі вылічыць з гэтых 50% калійны камбінат, нафтаправоды, іншыя стратэгічныя сферы кшталту абарончай прамысловасці, то застанецца недзе 30%.
І тут сапраўды ёсць куды пашыраць прыватны сектар.
Часта ў мяне пытаюцца: «А навошта вам дзяржаўныя гатэлі? Там жа нізкі ўзровень сэрвіса. Навошта вам дзяржаўныя заводы па здабычы мінеральнай вады? Навошта дзяржаўныя заводы па вырабу сшыткаў? У чым сэнс усяго гэтага? Як імі кіраваць? Навошта выдаткоўваць дзяржаўныя рэсурсы?».
Гэта відавочна: калі прайграе прыватная кампанія, то рызыку нясе прыватнік, і абавязкі бюджэту тут ускосныя — узнікаюць толькі праз сацыяльную абарону. А калі прайграе дзяржкампанія, то плацяць усе падаткаплацельшчыкі і плацяць сур’ёзна.
І я б не сказаў, што існуе нейкая пэўная доля дзяржаўнай маёмасці, скараціўшыся да якой можна будзе сказаць: «Ну, цяпер усё выдатна».
Важна таксама і стратэгія работы ў дзяржсектары: якая яна? Калі дзяржкампанія не плоціць па даўгах інвестару ці партнёру, то мы яе банкруцім або не? Калі, умоўна кажучы, дзяржаўная кампанія прыходзіць у дзяржаўны ж банк, то яна атрымае ўмовы лепшыя за прыватную кампанію? Калі на дзяржаўны завод па сыравіну прыйдзе прыватнік і дзяржаўная кампанія, то ці не скажуць прыватніку, што яму не прададуць сыравіну на перапрацоўку? Калі інвестар захоча купіць ці прадаць акцыі, мы не перашкодзім?
Вось пытанні, якія таксама важныя. Бо ніводзін фонд не патрабуе ад нас абвальнай прыватызацыі, ад нас хочуць яснай і прадказальнай эканамічнай палітыкі, якую можна пралічыць.
Бо ты не можаш скласці бізнэс-план сыходзячы з таго, што ты не ведаеш, заплоцяць табе за тавар ці не, адбяруць у цябе палову бізнэсу ці не.
Але ёсць і яшчэ адзін важны момант: без дыверсіфікацыі ўласнасці немагчыма дыверсіфікаваць гандаль — тое, над чым ламаюць галаву цяпер.
Напэўна, выйсці на рынак Еўрасаюза будзе лягчэй кампаніі, у якой у ліку ўласнікаў грамадзянін Еўрасаюза. Напэўна, пастаўляць на рынак Кітая будзе лягчэй кампаніі, дзе ёсць уласнік — кітаец. Таму дыверсіфікацыя эканомікі і экспарту магчыма толькі праз дыверсіфікацыю ўласнасці.
***
Аляксандр Забароўскі
Нарадзіўся ў 1982 годзе ў Слуцку. Скончыў БНТУ па спецыяльнасці «Эканоміка і кіраванне прадпрыемствам».
Стажыраваўся ў Штутгарцкім універсітэце, Каледжы Еўропы ў Бельгіі, Аб'яднаным Венскім інстытуце, Міжнароднай акадэміі дзяржаўных служачых у Кітаі.
Кандыдат эканамічных навук.
Кар'еру пачынаў у Інстытуце эканомікі НАН (2004-2011), сышоў адтуль памочнікам старшыні прэзідыўма.
У 2011-2014 першы намеснік кіраўніка, кіраўнік сакратарыята прэм'ер-міністра Беларусі, намеснік кіраўніка Апарату Савета міністраў — кіраўнік сакратарыята прэм'ер-міністра.
З 2014 па 2017 год — першы намеснік міністра эканомікі, потым — галоўны дарадца старшыні Нацбанка.
З канца 2017 — дарадца выканаўчага дырэктара МВФ.
Жанаты, мае дзвюх дочак.
