Барысаўскі палітык Сяргей Салаш у сваім жывым дзённіку ўспамінае два гады праведзеныя ў Ашхабадзе.
Чытаючы падарожныя нататкі Рышарда Капусьцінскага «Імпэрыя» («Кнігарня «Наша Ніва»), ня мог абмінуць главы пад назваю «Туркмэнія». Два гады жыцьця, праведзеныя ў сталіцы Туркмэнскай ССР Ашхабадзе (пазьней — Ашгабадзе), былі сур’ёзным жыцьцёвым досьведам для мяне. Амаль дваццаць год мінула ўжо з таго моманту як я ступіў нагой упершыню на туркмэнскую зямлю. Жахліва, як ляціць у прорву час!
Прыляцеў у Туркмэністан я на самым пачатку жніўня 1989 г. авіярэйсам Менск‑Ашхабад 15‑гадовым юнаком разам з маці і малодшым братам да бацькі — савецкага афіцэра, які ўжо атайбаваўся ў камунальнай кватэры ў мікрараёне Гаўдан «А». А зьехаў на самым пачатку ліпеня 1991 г. цягніком Ашхабад‑Масква адзін.
Сыходзячы з трапу самалёта я адчуў, што не магу дыхаць на поўныя лёгкія. Тэмпэратура паветра нават уначы ў Ашхабадзе не астывала ніжэй за +35 па Цэльсію. Першая ноч была суцэльным кашмарам для мяне — без вэнтыляцыі ў задусе я так змэнчыўся, што забыўся ў сьне толькі пад самы ранак на пару гадзінаў.Гэтак я пакутаваў ледзьве не да сярэдзіны кастрычніка. Ратавалі адно скразьнякі, але ратаваньне гэтае было падспуднае — я так жахліва прастыў ў першыя свае ашхабадскія дні, што месяц, калі ня болей, хадзіў з закладзеным носам. Вядома, так на мне адыгралася акліматызацыя…
Вакно майго з братам пакою выходзіла на вяршыні Капэтдагу. Для мяне гэта было незабыўнае відовішча — пекната неапісальная!Але больш мяне ўразіў, ці нават шакаваў выгляд дамоў, падворкаў, мясцовых жыхароў. Для мяне, які дагэтуль пяць гадоў пражыў у нямецкай зямлі Мэкленбург‑Памэранія, Ашхабад падаўся сапраўдным увасабленьнем Сярэднявечча. Хаця, насамрэч, ніякім там Сярэднявеччам і не патыхала. У горадзе, разбураным дазваньня землятрусам 1948 году, як пісаў Капусьцінскі, «аматару даўніны… няма чаго глядзець» (с.68). Але дух гораду ўзору 1989 году быў цалкам негістарычны і ўвадначас немадэрны. Мабыць, таму за два гады я так і не знайшоў там свайго месца.
Для Ашхабада я быў чужы. Ашхабад мяне ня прыняў. Ня прыняў тады і я Ашхабад.
Сёньня, я, канешне, гляджу на той пэрыяд майго жыцьця іншымі вачыма. І гэты горад мяне зараз вабіць, як вабяць горы і пустыня, якія я тады ўпершыню ў сваім жыцьці ўбачыў.
У тыя жнівеньскія дні мы з братам нават паспрабавалі дайсьці да горнай грады, якая адасабляла Туркмэністан ад Ірану (бліжэйшы буйны горад па той бок мяжы — Мешхэд). Да Ірану было недалёка, мо, якую гадзіну язды. Мы пайшлі пешкі. Ісьці давялося па перадгорнай пустыні, па каменнай, выпаленай, патрэсканай ад сонца зямлі. Мікрараён Гаўдан «А» разьмешчаны быў амаль на самай мяжы гораду, а за гарадзкой рысай адразу пачыналася пустыня (Капусьцінскі меў рацыю, с.67). Вядома, да гораў мы не дайшлі (чым бліжэй мы набліжаліся да іх, тым больш аддаленымі яны нам здаваліся) і завярнулі дамоў.
Туркмэны — гэта такія беларусы Сярэдняй Азіі. Нацыя, якая ня мела і ня мае прэтэнзіяў ані да суседзяў, ані, уласна, да сябе. Абы не чапалі, абы было ціха. У туркмэнаў, як і ў беларусаў, канчатковая расейская калянізацыя адбылася ў ХІХ ст. Як ніколі не было гістарычнай дзяржавы Беларусь, так ніколі не было і гістарычнай дзяржавы Туркмэнія.
«Ашхабад — спакойны горад» (с.64). Гэта чыстая праўда. У савецкія часы ў Беларусі часта можна было пачуць міталягему — «каб не было Леніна, мы б у лапцях хадзілі», прыкладна тое ж можна было пачуць і ад туркмэнаў. Ня памятаю дакладана, але ў туркмэнаў нават ёсьць прымаўкі, якія падкрэсьліваюць іх нацыянальную адсталасьць і вышэйшасьць рускіх. Раўнаньне з старэйшым расійскім братам даходзіла да абсурду. На ўроку туркмэнскай літаратуры я ня раз чуў, што вялікі туркмэнскі паэт Махтумкулі — гэта «туркмэнскі Пушкін». Дарэчы, генэза сучаснай туркмэнскай літаратуры бярэ пачатак у ХІХ ст., а сучаснай літаратурнай мовы — у пачатку ХХ ст., рыхтык як і сучасная беларуская літаратура і мова. Шэйдаі, Гаібі, Сеідзі, Мала Нэпэс і іншыя. Вершы гэтых паэтаў у перакладзе на расейскую мне давялося вучыць на памяць. Не магу ацаніць іх узровень і вартасьць, але, памятаю свае адчуваньні, што гэта не была літаратура сусьветнага ўзроўню, а хутчэй лякальнага. Туркмэн знаходзіў у гэтых вершах сваю душу і сэрца, як мы знаходзім свае — у вершах Багушэвіча, Купалы, Багдановіча…
«Сау, браток», — неяк так звычайна туркмэны дзякавалі сваім сябрам‑славянам, якіх у Ашхабадзе жыло ледзь ня добрая палова ад агульнай колькасьці 400‑тысячнага насельніцтва. Часам, усіх рускіх (славянаў) называлі грэбліва «аляксеямі». «Эй, Алексей, іді сюда!»…
Зрэшты, напружанасьці менавіта з туркмэнамі ў мяне асаблівай не было. Усё чамусьці больш з армянамі і татарамі, якіх у Ашхабадзе было нямала (асабліва першых). Дваравыя ці школьныя групоўкі жылі па законах зграі, шукалі сабе ахвяраў, асабліва сярод «рускіх». Ня раз даводзілася бачыць, як мае «рускія» аднаклясьнікі бегалі па цыгарэты ў краму ці моўчкі апускалі вочы, калі я біўся зь некалькімі мясцовымі, абараняючы свае гонар і годнасьць (sorry! за патасныя словы). Пасьля гэтых боек, якія здараліся з пэрыядычнасьцю раз на паўгоду, мае «рускія» сябры падыходзілі да мяне і казалі, ну, ты ж разумееш, ты зьедзеш, а нам тут жыць, таму, маўляў, прабач…
Але вось у сувязі з гэтым папулярнасьць сярод дзяўчатаў у мяне была немалая, якіх у класе было ўтрая больш, чым хлопцаў. Рэгулярна атрымліваў цыдулкі з словамі захапленьня. Мне, канечне, было страшэнна прыемна, але шчыльных адносінаў я ні з кім не разьвіваў. Гэта быў цалкам сьвядомы выбар — я не хацеў уцягваць пад прэсінг мясцовых груповак дзяўчатаў. Зрэшты, менавіта празь дзяўчыну ў мяне і адбыўся пачатак таго зацяжнога канфлікту зь некаторымі мясцовымі — канфлікту, які доўжыўся паўтара году, да майго ад’езду з Ашхабаду.
Я займаў апошнюю парту разам з сваім сябрам Паўлам Мелкумянам, файным і разумным хлопцам, які не належаў ні да якіх груповак, але, таксама як і «рускія», апускаў у патрэбны час вочы. На перапынку расейскай літаратуры Самвэл Адамян неяк ужо надта па‑хамску налягаў на адну аднаклясьніцу (здаецца, дагестанку). З Самвэлам у мяне было дагэтуль дробнае непаразуменьне, якое неяк з часам залагодзілася (увечары мяне абступілі чатыры дзецюкі і параілі ў будучым не наглець — тады абышлося бяз бойкі). На гэты раз дастаткова было маленечкай іскры — парта перакулілася і Адамян паляцеў дагары нагамі на падлогу.
На наступным перапынку «аляксей», т.б. я быў выкліканы на разборкі. Ізноў абыйшлося бяз бойкі (уратавала фактычна публічнасьць тых разборах — з вакна клясы назіралі спалоханыя аднаклясьніцы, што не засталося па‑за ўвагай настаўніцы расейскай мовы і літаратуры). Аднак мне пасьпелі «папулярна» (на падвышаных усходніх танах) уцямяшыць, што я дапусьціў жахлівейшую памылку, заступіўшыся не за сваю дзяўчыну і што мяне чакае суворая адплата. Паводле няпісаных правілаў, што існавалі тады ў Ашхабадзе, я меў права заступацца толькі за сваю дзяўчыну, а аднаклясьніца‑дагестанка не была, так бы мовіць, маёй. Сумняюся, што нешта зьмянілася ў лепшы бок зараз.
Неяк я ў тыя часы вельмі маланкава рэагаваў нават на найменшыя выпады ў мой бок. Даводзілася біцца аднаму і супраць дзесяцёх. Нават сам зараз дзіву даюся, як я вытрымліваў у часе тых боек. Сам насам мясцовыя ніколі на мяне не выходзілі, толькі групоўкамі.
Адзіны раз, калі я біўся сам насам, якраз было з туркмэнам, які на год быў старэйшы за мяне і на паўгалавы вышэйшы. Ня памятаю, што я зь ім тады не падзяліў, стоячы цёмным вечарам у чарзе з пустым трохлітровікам перад знакамітым у сэсэсэры апаратам з надпісам «Минеральная вода» па аднакапеечную газаваную вадкасьць (амаль штовечаровы мой рытуал — сям’я назапашвала вады на ноч), але я таго туркмэна ледзь не ўтапіў у брудным і сьмярдзючым арыку (калі хто ня ведае — вузенькія канальчыкі ўздоўж гарадзкіх дарог, па якіх падавалася вада, каб «сонечны сквар зь неба» (с.252) не выпаліў скудную мясцовую расьліннасьць).
Вялікім шокам, уласна, для мяне была сама школа. Выбітыя шыбы не аднаўляліся, а проста прыкрываліся кардонам, каб не сьвістаў пыльны вецер (у нямецкім Швэрыне наша школа разьмяшчалася ў былым будынку жаночага кляштару — для параўнаньня). Месяцамі (калі‑некалі і па паўгады) у нас не было заняткаў па альгебры, геамэтрыі, фізыцы, астраноміі — не ставала настаўнікаў.Мы папросту не вучыліся. За два гады ў нас не было аніводнага (!) занятку па біялёгіі, хаця настаўніца‑армянка была ня проста настаўніцай, а нават кляснай кіраўнічкай. Памятаю толькі адзін «урок» па біялёгіі, калі яна нам выстаўляла адзнаку за чвэрць, выводзячы сярэднеарытмэтычную лічбу з адзнак, выстаўленых нам па іншых прадметах. Не разумею, куды глядзелі нашыя бацькі! Зрэшты, на дзіва, з клясы выйшла нямала сьветлых галоваў…
На ўроках гісторыі мы рабілі ўсё, што заўгодна, але не вывучалі гісторыю па праграме. Настаўнік‑гісторык Альберт Міхайлавіч Акапян чытаў нам апавяданьні расейскага пісьменьніка‑сатырыка «срэбранага веку» Аркадзія Аверчанкі, вучылі ангельскую мову па падручніку «English In Two Years» ці проста білі бібікі. Праўда, нейкія пісьмовыя працы ўсё ж выконвалі. Акапян быў перакананым антысаветчыкам і яго гідзіла нават дакранацца да савецкіх падручнікаў па гісторыі. Ён вельмі трапна крытыкаваў савецкую рэчаіснасьць, высьмейваў яе. Я вельмі захапляўся сваім выкладчыкам! Пазьней ён разам з маім аднаклясьнікам Уладам Гурыным, які таксама апускаў вочы, напісалі і нават апублікавалі працяг «Золотого теленка» Ільфа і Пятрова. Запомнілася, як Акапян хацеў высьветліць нашыя палітычныя прыхільнасьці, напісаўшы на дошцы крэйдай назвы розных палітычных плыняў. Памятаю, сярод нас знайшоўся і адзін «клерыкал» — азэрбайджанец Мухарамаў (імя, на жаль, ня памятаю).
Беларусам я адчуваў сябе заўсёды. Канечне, не такім, так бы мовіць, сьвядомым як зараз, але выразна ведаў, што я беларус. Ну, і як, скажыце, ня ведаць, калі на ўроку ангельскай мовы настаўніца спн. Перцава, раптам на ўвесь кляс заявіла, што ў мяне нейкі дзіўны акцэнт, такі вось як у беларусаў. «Ты случайно не белорус?», — спыталася яна. «Беларус», — адказаў я.
Менавіта ў Ашхабадзе з часопісу «Огонек» я даведаўся пра Курапаты. У памяць урэзаліся чорна‑белыя здымкі, на якіх лес, многа людзей, крыж… У той час я быў перакананым антысаветчыкам‑антысталіністам. Але ў маёй сьвядомасьці рэпрэсіі і Беларусь не сумяшчаліся ў адзін лягічны ланцужок. Бо такога проста не магло быць!
…У 1990 годзе бацькі адправілі мяне на лета ад сьпёкі аднога ў Беларусь, у Зэльву, да сваякоў. Я памятаю выразна гэты кантраст пасьля апечанага сонцам, выцьвілых колераў Ашхабада лясы вакол аэрапорту «Менск‑2». Вільготна‑зялёныя, зялёныя, зялёныя…
Я ведаў — гэта мая Радзіма!