Бываюць падзеі, што рыхтуюцца адмыслова да юбілеяў, значных датаў, а бываюць супадзенні — жыцця і гістарычных угодкаў. Гэткаю выпадковаю стала паездка з калегамі на Монтэ-Кассіна за тыдзень да чарговай гадавіны тае крывавае бітвы, што скончылася 18 мая 1944 г.
Да гарадка Кассіна (менавіта так, паводле мовазнаўцаў, мелася б правільна па-беларуску пісацца італьянская назва Cassino) ад Неапаля можна даехаць за дзве гадзіны на рэгіянальным цягніку. У горадзе і ваколіцах знаходзяцца тры мемарыяльныя могільнікі, звязаныя са знакамітай бітвай: брытанскі (каля 5 тысячаў пахаванняў), нямецкі (каля 20 тысячаў) і польскі (каля 1 тысячы). Пры гэтым да апошняга дабірацца найскладаней: трэба ўздымацца высока ўгару, амаль да самага бенедыктынскага абацтва, за якое так жорстка змагаліся ў 1944-м.
Выгляд абацтва з могілак
Ад чыгуначнага вакзала ў Кассіна да дзейнага і сёння абацтва тройчы на дзень ходзіць мясцовы аўтобус, што за 1 еўра падыме вас на вышыню больш як 500 метраў. Калі не трапілі на аўтобус, можна даехаць на таксоўцы ў любы час, але ўжо за 20 еўра. Пераважная ж большасць наведнікаў і ў абацтва, і на польскі могільнік прыязджаюць адмысловымі экскурсійнымі аўтобусамі. Шмат іх мы спаткалі каля ўваходу ў каталіцкую святыню, значна меней, але былі тыя аўтобусы і на могілках.
Польскі вайсковы могільнік знаходзіцца на той самай гары, крыху ніжэй па схіле за абацтва (хвілінаў 10-15 пешкі). Ён быў запачаткаваны адразу пасля сканчэння бітвы, паводле загаду генерала Уладзіслава Андэрса — камандзіра 2-га Польскага корпуса, што стаў асноўнай вайсковай сілаю ў змаганні за стратэгічную вышыню. Каля 1050 жаўнераў былі пахаваныя тут ужо да адкрыцця могільніка ў верасні 1945 г. Колькі асобаў дадалося пазней, у тым ліку і сам генерал Андэрс з жонкаю.
Памерлы ў 1970 г. у Лондане, ён завяшчаў пахаваць сябе побач са сваімі жаўнерамі.
Магіла Уладыслава Андэрса і яго жонкі Ірэны
Пахаванні на могільніку месцяцца ў дзевяці вялікіх секцыях (па два шэрагі ў кожнай), якія размяшчаюцца на розных узроўнях — кожны наступны ўсё вышэй па схіле. Пераважная большасць надмагілляў мае традыцыйныя чатырохканцовыя крыжы, але ёсць секцыі і з шасціканцовымі праваслаўнымі, а таксама іўдзейскія пахаванні.
Нас, зразумела, цікавілі пахаваныя на могільніку жаўнеры-беларусы. Паводле сведчанняў эміграцыйных публікацыяў яшчэ ад пачатку 1950-х, тут знайшлі спачын больш за 250 нашых суайчыннікаў (паводле гісторыка Юрыя Грыбоўскага, менавіта беларусаў сярод іх каля 180). Нараджэнцаў беларускіх земляў тут можна знайсці ва ўсіх секцыях, але ў праваслаўнай іх пераважная большасць.
Мы ішлі ўздоўж шэрагаў пахаванняў, учытваючыся ў надпісы. На большасці надмагілляў пазначаны рэгіён (найчасцей павет), з якога паходзіў жаўнер. Спыняліся перад кожным «нашым», рабілі здымкі.
Багата тут Наваградскага, Пастаўскага, Ваўкавыскага, Браслаўскага, Ашмянскага і іншых заходнебеларускіх паветаў, жыхароў якіх пасля 1939 г. шмат вывозілі ў далёкую Сібір, адкуль праз колькі гадоў яны намагаліся трапіць у «ратавальную» польскую армію, каб знайсці апошні спачын у гэткай жа няблізкай італьянскай зямлі…
На некаторых надмагіллях польскія нацыянальныя стужкі, на магілах жаўнераў з Львова — жывыя кветкі-гваздзікі, відаць, нядаўна была тут украінская дэлегацыя. Надпісы на надмагіллях паказваюць шырокую геаграфію ўдзельнікаў бітвы: сустракаецца і расійская Разань, і амерыканскі Нью-Джэрсі… На адным надмагіллі месцам нараджэння пазначаны «Мінск. Расія». На 1917 г. гэта, безумоўна, было праўдаю, але непрыемна чапляе гэтая пазнака…
,
Пахаванне за пахаваннем абыходзім увесь могільнік. Зробленыя здымкі ўсіх «нашых» надмагілляў. Яны з часам будуць апрацаваныя і дададзеныя ў віртуальную базу звестак пра беларускія пахаванні на Захадзе, што мы ствараем
Варта адзначыць, што польскі могільнік на Монтэ Кассіна — адно з найбольшых месцаў кампактнага пахавання беларусаў на чужыне. Большымі ёсць хіба што адмысловыя беларускія могільнікі, створаныя паваеннымі эмігрантамі ў Нью-Джэрсі, Кліўлендзе ці Мельбурне. Але да стварэння гэтага мемарыялу беларусы дачынення не мелі.
На эміграцыі сярод беларусаў былі ветэраны Монтэ Кассіна, што згадвалі тыя падзеі, адзначалі ўгодкі. Захаваліся сціплыя сведчанні пра бітву ў мастацкай літаратуры, згадаем «Смерць і салаўі: Успаміны афіцэра-беларуса з-пад Монтэ-Кассіна» Пётры Сыча. Або вось яшчэ «Макі» Міхася Кавыля:
Можа сэрцу мне даць адпачынакНа аблоні суцішных вятроў?Макі, макі на Монтэ-КасінаБеларуская жывіць кроў.
Хай квітнеюць на вояў магілах,Мне ня шкода, люблю я квяты;Але бачу — арол белакрылыПа-над макамі ў небе застыў.
Беларусаў ён душы вартуе,Каб да Бога са скаргай ня йшлі,Што за справу ня тую сьвятую,За чужую палеглі ў зямлі…
Не, я сэрцу ня дам адпачынакНа аблоні суцішных вятроў,
Макі, макі на Монтэ-КасінаБеларуская жывіць кроў…
Упершыню тэкст быў выдрукаваны год таму
***
Пасля высадкі саюзнікаў на Сіцыліі, становішча немцаў у Італі пагоршылася.
Немцы разумелі стратэгічную значнасць узвышша Монтэ-Касіна. На ім і суседніх узгорках была збудавана лінія ўзмацаванняў, празваная лінія Густава. Са студзеня 1944 года было некалькі беспаспяховых спробаў з ходу ўзяць умацаванні. Эфекту не прынеслі й шматлікія бамбаванні з паветра. Дарога на Рым была заблакаваная.
Таму камандаванне саюзнікаў пастанавіла ўзмацніць атакі на ўзвышша з боку Касіна
Галоўнаю сілай чацвертай атакі (апэрацыя Diadem, 11—19 траўня) быў вызначаны Другі польскі корпус пад камандаваннем генэрала Ўладзіслава Андэрса. Акрамя таго, у атацы прымалі ўдзел брытанскія, амерыканскія, новазеландскія, паўднёваафрыканскія і французскія аддзелы.
Першая атака прынесла цяжкія страты (асабліва сярод каманднага складу), дый не атрымалася ўтрымаць такія ключавыя пазыцыі, як узвышша «593», але дазволіла брытанцам выбіць немцаў з дольнай часткі Кляшторнага ўзгорку і горада Касіна.
Другая атака (распачатая 16 мая) нарэшце стала пераломнаю. Польскі корпус перахапіў нямецкі загад аб адыходзе з кляштару. Быў распачаты артылерыйскі абстрэл дарогі адыходу. Уночы 17-18 мая 1944 года немцы цалкам пакінулі кляштар, каб ня трапіць у акружэнне саюзнікаў. Ранкам над кляштарам узьняліся белыя сцягі.
Быў вывешаны польскі сцяг, а затым брытанскі.
Дарога на Рым была вольная. Горад быў заняты 4 чэрвеня. Пад Монтэ-Касіна немцы абараняліся 4 месяцы.
Польскі корпус згубіў у той бітве 924 жаўнераў забітымі, 2930 параненымі, 345 зніклымі. Сярод загінулых больш за 200 ураджэнцаў Беларусі, з іх этнічных беларусаў — 180 чалавек.
