Сашко Лагвіненка "Перакур" 2008 г.
Найгалоўнейшай літаратурнай падзеяй 2008 году я лічу верш Сяргея Прылуцкага «Джаз».Гэта гісторыя кахання двух маладых беларусаў, якія, паспытаўшы смак рабунку прыдарожнай крамы ў Польшчы, рашаюцца на далейшыя гастролі ўглыб еўрапейскага кантыненту. Але кон падрыхтаваў ім брутальную неспадзяванку… Рэжысёр (соры, паэт) стварае атмасферу праклятых 1990‑х: Кастанэда і Radiohead, калі цыгарэты паштучна і яшчэ адкрытыя выхады на дахі. Насычаны трукамі і па‑майстэрску зробленымі любоўнымі сцэнамі, верш не пакідае чытачагледачу сумневаў, што каханне мацнейшае за смерць.
(«Джаз» (Jazz), «Небеларусьфільм», шматкаляровы, 6 хвілін чытання).
Радыё «Вольная Беларусь»
Сапраўднаму партызану немагчыма без радыё. Нават польскія акаўцы, якіх гісторыкі хваляць за самастойнасць, слухалі свой урад з Лондану. Калі ж працягнуць заезджаную, але трапную метафару Артура Клінава пра партызанскую сутнасць беларускага мастацтва, дык беларускі літаратар‑партызан таксама меў пільную патрэбу ў радыётрансляцыях. Так было з першым, нашаніўскім, прызывам. Максім Багдановіч і Янка Купала сярод ночы, прыслухоўваючыся да сваіх унутраных прымачоў, дэшыфравалі пасланні з Цэнтру, лавілі тонкія, падобныя да лёгкага паколвання ўвушшу і сэрцах, хвалі дакладнага сігналу. Слухалі, адным словам, радыёстанцыю «Беларусь», чый мацярынскі перадатчык знаходзіцца немаведама дзе. А другую палоўку ночы тварылі. А раніцой ішлі на працу на чыгунку ці ў адвакатуру. А ўвечары на працу на «Нашу Ніву». Так і жылі.
Усё змяніла савецкая ўлада. У арганізаваным парадку стварыла радыёстанцыю «Савецкая Беларусь».З ледзь чутных ультрачастотаў перамясціла яе ў бадзёры FM, дзе да млосці імпэтным голасам распавядала літаратарам, што і як рабіць. Ужо не трэба было чуйнаваць начамі і працаваць на іншых працах: занатоўвай за перадачамі нашай радыёстанцыі і ўсё. Памятаеце, «Мала іх павесіць на старой асіне…»? Гатовы ўрывак з эфіру, з крыху аблітаратураным парадкам словаў.
Усё змяніла перабудова. У 1980‑я літаратарам‑партызанам была прэзентаваная новая станцыя, «Вольная Беларусь». Зноў пашырыліся начныя сеансы па прыёме высокачастотных сігналаў. Ноччу слухалі адну радыёстанцыю, удзень — другую, пакрысе аддаючы перавагу вольніцы перад савеччынай.
Але была ў беларускай літаратуры іншая традыцыя — не слухаць увогуле.Тая неслухмянасць пачалася з Быкава. Прымаць радыё «Савецкая Беларусь» яму было не цікава, «Вольнай Беларусі» тады яшчэ не прыдумалі, і Быкаў пачаў слухаць самога сябе. Засяроджана і прафесійна запісваючы за сабой. Уласны свет і досвед выявіліся багацейшымі за нейкія такія праграмы перадач. У 1980‑я і 1990‑я ўжо альтэрнатыўную традыцыю не слухаць ніякіх «радываў» перанялі іншыя: адны ўважліва прыслухоўваліся да сваіх неўтаймаваных жадункаў (Адам Глобус), іншыя — да няўрымслівага боства, якое стала засела ў іхнім нутры (Анатоль Сыс), трэція — да няісных асобаў, якіх ніколі не было (Ігар Бабкоў з раманам «Адам Клакоцкі і ягоныя цені»). І гэта было, пэўна, сама цікавае, што стваралася ў белліце.
2008 год толькі сцвердзіў, што пісьменніку і паэту, калі ён хоча спраў¬дзіцца, ужо больш немагчыма прымаць радыёстанцыю «Вольная Беларусь». Бо, прабачце, як можна слухаць такое радыё, калі яно ад рана да рана транслюе адно наступныя словы:
SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS! SOS!
2. Не дурыце мне галавы
А цяпер нібыта прытча. Жыў у нас на лесвічнай пляцоўцы дзед‑зэк. Штовыходныя да таго дзеда завітвалі госці. У гэтыя дні, пэўна, паводле нейкае турэмнае завядзёнкі, перад уваходам былы зэк сцяліў замест кілімчыка новую белую анучу. І, значыцца, у завіталага госця быў такі выбар: або наступіць на анучу або пераступіць яе. А дзед высоўваўся і радасна выгукаў: «А, сука, гадзіш!» (гэта калі наведнік наступіў на анучу) ці не менш усцешана гарлаў: «А, падлюк, пагарджаеш!» (калі госць такі пераступіў).
Такая вось прытча. Я любіў распавядаць яе, бо яна мела відавочна моцнае ўздзеянне на людзей. Я ўрачыста абводзіў позіркам слухача, які стурбавана, цяжказагружаны маёй нібыта прытчай, пытаў: «І дзе ж выйсце?» Я задуменна, ківаючы галавой, павольна падсумоўваў: «А хто сказаў, што ў жыцці заўсёды ёсць выйсце?» Людзей гэта ўражвала. Падмуркі іх жыцця вачавідкі трошкі руйнаваліся. Гэта ўсё роўна, калі падчас банкету ўсе стыкаюць келіхі за найгалоўнейшую рэч у свеце, за здароўе, а нейкі дамарослы жартаўнік укручвае «Дык людзі на «Тытаніку» ўсе былі здаровыя!»
Але апошнім часам, распавядаючы гэтую прытчу маладому пакаленню, заўважаю, што ніякая яна, пад халеру, не прытча. Моладзь ані шманае. Ды што там пераймацца: ім папросту пляваць і на дзеда‑зэка і на яго дэбільныя сцёбы! Ёй такую локшыну амаль не навесіш. Вось і нашы літаратары, следам за новымі пакаленнямі, дзякуй Богу, паціху перайначыліся. У найлепшым выпадку яны тое мінулае, савецкае і нават адраджэнскае, дастаюць навонкі, каб анатамаваць і паглядзець, што там унутры. Старыя казкі пра галоўнае іх ужо не цвеляць, а знакам тым, не вабяць. Яны ўрэшце адкаснуліся ад старога. Як у тым анекдоце, калі на вуліцы адэсіт падыходзіць да двух чалавек, якія гутараць, і, моўчкі некалькі хвілін падслухоўваючы чужую размову, выгукае: «Ат, не дурыце мне галавы!» і імкліва шыбуе ўпрэчкі.
Савецкі Саюз? З усімі яго вабнотамі, дзіўнотамі і пачваротамі застаўся ззаду. Жыў‑быў чалавек: дачка — шлёндра, а жонка алкагалічка. І вось ён вяртаецца з працы і заспявае жонку, калі яна спрабуе прадаць на вуліцы прас, каб пахмяліцца. Тады ён адбірае ў яе прас і абрынае ёй яго на галаву. Гэта сюжэт тэлеграфічна‑шызафренічнай фрэскі Барыса Пятровіча «Прас». Вось так, для пісьменніка, народжанага савецкай Беларуссю, глынуўшага глебка‑броўкаўскую маладосць, увесь СССР цяпер караценькай фрэскай скурчыўся на далоні. І просім заўважыць, астатнія тэксты ў Пятровічавай кнізе зусім іншыя. Яны шырэйшыя, глыбейшыя, яны зусім не пра гэта.
Адроджаная Беларусь? Адзін з вядучых пісьменнікаў Альгерд Бахарэвіч у адным са сваіх інтэрв’ю «НН» адкрытым тэкстам кажа, што «пісьменнік не служыць ні Народу, ні Радзіме». І кропка.
3. Ведай свайго ворага
Вось і суседзі, — польскі перакладчык Адам Паморскі, кажа: «Няма ў вас, хлопцы літаратары, ніякага гета!» І потым далікатненька намякае, што і палякі сталі набываць менш кніг. Што па‑нашаму азначае «ні халеры не чытаюць». І так, пэўна, па ўсім свеце. Кніга паўсюдна, а не толькі ў Беларусі, зрабілася не такой папулярнай.
Дык што можа зрабіць у адказ пісьменнік, чалавек, які збольшага жыве на паперы? У Еўропе, напрыклад, папулярны такі буржуйскі фокус‑покус: там наклад (у простанароддзі — тыраж) у кнігах не пазначаюць. Колькі я выдаў — усё маё. Свой сорам нашу з сабой. А ты, чытачу, купляй мяне, не зважаючы на тыраж. Дык у чым пытанне, браткі‑беларусы? Не пішыце накладу, не гаварыце ў інтэрв’ю, што вас не чытаюць, займайце пазіцыю цара гары, бо вы, як кажуць рэкламы, гэтага вартыя. Станавіцеся ў позу. Усё роўна як у той показцы пра дзядулю, які прыходзіць да лекара і кажа: «Дапамажыце, доктар. У мяне з сексам ужо праблемы». На што лекар кажа: «Дык вам жа, дзядуля, і гадоў багата». «Багата то багата, але мае аднагодкі тако‑ое пра свае залёты яшчэ расказваюць!». На што лекар вынаходзіць: «Ведаеце што, дзядуля, а вы… вы таксама расказвайце!»
Расказвайце і… пішыце лепей.
Другім ворагам сучаснага літаратара з’яўляецца паноўны цяпер прынцып «падабаецца—не падабаецца». Вось я даволі шчаслівы чалавек. Скажам, з 10 найважнейшых параметраў жыцця, 8 выконваюцца. Але 2 усё ж не выконваюцца. Я люблю ўсебакова ацэньваць сітуацыю. Так і з літаратурай. У рамане «Праклятыя госці сталіцы» мне даспадобы звышдакладнасць метафары (напрыклад, камуналкі, калі жыхары жывуць у лядоўні і мікрахвалёвай печы), але не палюбляю даволі млявага сюжэту. Выдатна, але горш за іскрамётны «Ніякай літасці…». Але за цяперашнім светам немагчымая фраза «даволі шчаслівы чалавек». Немагчыма фраза «выдатна». Цяпер кажуць «я ў дэпрэсіі», або «мне нішцяк». І пасярэдзіне нічога няма. Так і з культурай. Цяпер ніхто не праводзіць аналізаў твораў (нават для сябе). Цяпер бярэцца стос фільмаў, кніг і кружэлак і хуткімі рухам рук перабіраецца: «гэта файна, тое — ацтой, гэта ацтой, а тое — файна, ацтой, файна, файна, файна, ацтой, файна, ацтой». І потым увесь стос культурнай прадукцыі, і файнае і ацтойнае, ляціць у сметнік. Сучаснасць, асабліва нашая, бязлітасная да літаратараў, гэтых змагароў за вечнасць. Тут толькі можна параіць цаніць наяўных шанавальнікаў літаратурнага таленту, суцяшаючы сябе, што вечнасць — гэта ўсяго толькі чытач, які меўся нарадзіцца ў будучыні. А tomorrow, як казаў той, is today. Нічога асабістага, панове, — такі цяпер свет.
4. Нагорная казань
Сяргей Прылуцкі захацеў і зняў вершаваны, з элементамі эротыкі трылер пра ўвесь гэты джаз.
Аляксей Талстоў гідролізным шляхам выпарыў чароўны парашок — бітнікаўскі раман «Бег».
Ева Вежнавец ступіла на «Шлях дробнай сволачы» і проста адхвастала беларускую рэчаіснасць па пысе.
Альгерд Бахарэвіч увесь 2008 пратанцаваў са сваімі бесамі ў пошуках чагосьці фантастычнага, якое ў будучыні выстрэльне раманам, што, без сумневу, праславіць беларускую літаратуру.
Нетаропкі Барыс Пятровіч давёў, што «Жыць не страшна», даслаў свой амаль невербальны месідж, які не з сэрца, не з галавы, а з таго месца на жываце, дзе ўсё віруе, калі закаханы або хвалюешся перад экзаменам.
Усе астатнія таксама сардэчна запрашаюцца задаць джазу. Ісціну, ісціну кажу вам. Не верце, не бойцеся і прасіце. Прасіце, каб Ён даў вам напісаць класны раман, накатаць класны фільм, а пасля гэтага дазволіў наствараць вам на тачку, вілу і дольчэ віту, і каб хіба толькі потым Ён — калі ў вас па‑ранейшаму застануцца косці поўныя злосці, а ў Яго да вашай творчасці прыхільнасць, — дапусціў вас да напісання класнай краіны… І Божа барані вас есці нямытыя памідоры.
П.С. Наастатак хачу пацешыць чытачоў фразай з Францішка Аляхновіча. Я не хачу пакрыўдзіць (о, крый мяне, Божа!) калякінцаў. Фраза мне падабаецца хутчэй сваёй дасканалай структурай і выкшталцонасцю метафары, я падаю яе як узор таго, як літаратару трэба будаваць сказ. Калі ласка:
«Як сіфілітычныя спірахеты ў арганізм, гэтак залазіць у душы паганая бальшавіцкая атрута».
