Закрыты перадпаказ «Купалы» мусіў адбыцца яшчэ ў снежні мінулага года, але ў апошні момант яго адмянілі. У лістападзе 2020-га фільм збіраліся запусціць у кінапракат. Але, пэўна, і гэтага не здарыцца. І зусім не таму, што карціна ўцякла ў сеціва.
Кадр з трэйлера
Пра тое, што гэта чарнавы варыянт, кажуць і тыя, хто бачыў «Купалу» раней, і пазнакі, які засталіся ў кадры. «Удалечыні дохлая рыба рухаецца на камеру», — падказвае допіс далейшае развіццё падзей у сцэне, дзе пясняр нырае ў возера. Відаць, тут — і ў іншых падобных месцах — мусіла быць камп’ютарная графіка. Але гэта не замінае прагляду.
Па сюжэце Янка Купала (яго іграе Мікалай Шэстак) на схіле гадоў спавядаецца сваёй маці. Яму здаецца, што яна сядзіць у суседнім пакоі, хоць насамрэч яны даўно не бачыліся. Паэт — наіўны, рамантычны, ранімы, палымяны — успамінае сваё дзяцінства сярод каласістых палёў, галечу, першыя літаратурныя спробы, таварышаў па барацьбе за нацыянальнае адраджэнне, рэпрэсіі савецкай партыйнай машыны. Гэта эстэтычна прыгожы, хоць і крыху тэатральны фільм.
Выйдзі ён у пракат паўгода таму, ён успрымаўся б як біяграфія Купалы, партрэт таго часу. Абмяркоўвалі б ступень гістарычнай дакладнасці. Але не сёння. Занадта шмат напрошваецца паралеляў.
Вось людзі выйшлі на гарадскую вуліцу патрабаваць свабоду слова. А іх разагналі жандармы на конях — у чорным і з плёткамі ў руках.
Ці калі Купала пранікнёна зачытвае верш перад студэнтамі БДУ, а спецслужбіст, дэманстратыўна пакідаючы залу, адчытвае кіраўніка камісіі Галоўліта, што той дапусціў контррэвалюцыйны напад.
«Раней вы пісалі слабыя вадэвілі, а зараз вы хто?» — кпіць актрыса Паўліна Мядзёлка з Алеся Кушнера, які стаў функцыянерам.
«Я ўлада», — грозна адказвае той.
Сумна бачыць у кадры купалаўцаў, ведаючы, што тэатр знішчаны, а «Тутэйшыя» зноў адкладзены на няпэўны перыяд. 100 год таму цэнзарам не спадабаліся словы, у наш час — людзі.
«Не магу дараваць, што прымушаюць пісаць дрындушкі замест сапраўдных вершаў», — смуткуе Купала, калі савецкая ўлада закручвае гайкі. У 2020-м дзяржаўнае ТБ з энтузіязмам штампуе свае дрындушкі, не зважаючы на сумленне і здаровы сэнс.
Чаму гэта прэм’ера наўрад ці адбудзецца? Не можа сёння выйсці ў пракат фільм, дзе выхад паэтычнага зборніка вітаюць поклічам «Жыве Беларусь!», ключавым выданнем застаецца «Наша Ніва», а на кватэрах абмяркоўваць рух адраджэння.
На экране паэт Цішка Гартны з жахам глядзіць на тое, чым стала дзяржава. «Гэта памылка. Савецкая ўлада была створана дзеля народу, а не супраць яго».
У фільме ёсць месца любоўнай гісторыі, дзе Ясь разрываецца паміж прыгажуняй Паўлінай Мядзёлкай (яе выконвае Вераніка Пляшкевіч) і жонкай Уладзіславай (у ролі Алена Пабягаева). Ідылічным карцінкам беларускай вёскі (як для рэкламнага турыстычнага роліка). Містычнаму Купаллю з русалкамі. Метафарычным сцэнам вайны, калі на палях замест сейбітаў паўсталі салдаты, а пасля патанулі ў бездані.
Але запамінаеш іншае. Катаванне паэта на допытах і спіс тых яго таварышаў, каго зламілі рэпрэсіі 1930-х. Пасяджэнне ў Акадэміі навук, дзе аб’яўляюць неабходнасць чыстак сярод інтэлігенцыі. Разбіты твар Купалы за беларускамоўны верш. Паўгода таму на прэм’еры задаваліся б пытаннем: як такое было магчыма? Сёння пытанне іншае: ці гэта спыніцца?
«Колькі б нас ні знішчалі, нашы карані ўсё роўна прарастуць», — скажа Купала сваёй маці ў апошняй сцэне. Гэтым летам зерне ўзышло.
