Апошнія дзесяць гадоў ён адпрацаваў у аддзеле БДІПЧ АБСЕ па выбарах. З 2016 года — узначальваў гэты аддзел. Пра новую і старую працу, а таксама пра параўнанні з Лідзіяй Ярмошынай Шлык расказаў у інтэрв’ю «НН».
Фота з фэйсбука.
«Наша Ніва»: Аляксандр, вас можна называць Лідзіяй Ярмошынай у камандзе Святланы Ціханоўскай?
Аляксандр Шлык: Я думаю, што ёсць прынцыповая розніца між Лідзіяй Ярмошынай і мной, але тлумачыць мы гэта будзем не словамі, а на справе, паказваючы прынцыпы і каштоўнасці, якія спавядаем. Мне здаецца, што такое гэта параўнанне не на маю карысць. Вялікае значэнне ў тым, як складваюцца адносіны між спадарыняй Ярмошынай і спадаром Лукашэнкам, і мной і Святланай Ціханоўскай. Нам было важна падкрэсліць нават у маёй пасадзе «спецыяльнага прадстаўніка», што ў мяне будзе дастаткова вялікая аўтаномія ў выказванні свайго экспертнага меркавання. Мы не хочам ні ў рэальнасці, ні ў грамадскай ацэнцы капіяваць тую мадэль, якая людзям не падабаецца. І нават праз гэта мяне будзе вельмі складана абазваць Ярмошынай у камандзе Ціханоўскай.
«НН»: Раскажыце крыху пра сябе. Хто вы, адкуль вы?
АШ: Я — беларус. Родам з Мінска. Вучыўся, рос у Мінску, ва ўніверсітэце быў у Мінску. Потым вучыўся за мяжой. У мяне дзве магістратуры: адна — Цэнтральнаеўрапейская (Венгрыя), другая — у Лундзе (Швецыя). Я чалавек, які звязаны з выбарамі вельмі-вельмі даўно.
«НН»: Як вы трапілі ў гэтую сферу?
АШ: Я цудоўна помню і 1994, і 1995 гады, як хадзіў з бацькамі на выбарчыя ўчасткі. Гэта было вельмі цікава, хто б тады падумаў, што я прысвячу гэтаму вялікую частку жыцця. Першы раз я займаўся выбарамі ў 2004 годзе, калі быў рэферэндум аб зняцці абмежаванняў на прэзідэнцкія тэрміны, а таксама парламенцкія выбары. Я быў перакладчыкам і асістэнтам пры кароткачасовых назіральніках АБСЕ. Я добра гаварыў па-англійску, было двое замежнікаў, і я правёў з імі тры дні. Мне спадабалася, стала цікава. І не тое, каб я раней не цікавіўся палітыкай, я быў актыўным у грамадскім і моладзевым рухах.
У 2006 годзе місія АБСЕ мяне зноў знайшла і прапанавала папрацаваць у лагістычным аддзеле: купіць, наняць, арганізаваць перавозку. Мабыць, мая англійская дапамагала, я часта перакладаў на сустрэчах і для кіраўніка місіі. Помню момант, калі я сядзеў між Мілінкевічам і Казуліным на адной сустрэчы і перакладаў для іх на беларускую і рускую мовы. Мяне заўважылі, думаю. Ад 2007 да 2010 я працаваў экспертам, назіральнікам у доўгатэрміновых місіях БДІПЧ, у тым ліку ў Афганістане. Гэта было нешта!
«НН»: А як вы трапілі на сталую працу ў БДІПЧ?
АШ: У 2010 была вакансія дарадцы па выбарах, я падаў заяўку. Гэта адкрыты конкурс, і я атрымаў пасаду. У аддзеле БДІПЧ па выбарах няма супрацоўнікаў, якіх дасылаюць самі краіны, людзі нанятыя самі па сабе праз адкрыты конкурс. На маю пасаду конкурс быў некалькі соцень чалавек. Пяць гадоў я быў дарадцам па выбарах, у маім партфелі было 9-10 краін з 57. Потым я стаў намеснікам кіраўніка аддзела ў 2015 годзе. І так сталася, што там не было кіраўніка, таму я спачатку стаў выканаўцам абавязкаў, а потым мяне прызначылі кіраўніком аддзела БДІПЧ па выбарах.
«НН»: Наколькі высокая гэта пасада?
АШ: Калі арыентавацца на іерархію ААН, то гэта апошні ўзровень перад дырэктаратам. Нават, у прынцыпе, дырэктарская пасада. Я не надта хачу гэтым хваліцца, але я быў самым маладым кіраўніком такога ўзроўню ў АБСЕ дакладна, а можа, і ў ААН за ўсю гісторыю. Мне быў усяго 31 год, калі мяне прызначылі. Надзвычай хуткі рост.
«НН»: Што вы рабілі на гэтай пасадзе?
АШ: Адказваў за ўсё, што звязана з выбарамі ва ўсіх 57 краінах сябрах АБСЕ. І гэта не толькі назіранне, але і дапамога краінам прыводзіць іх заканадаўства ў адпаведнасць стандартам. А гэта дыпламатычныя перамовы, аказанне тэхнічнай дапамогі. Я памятаю сустрэчы, якія працягваліся па 12 гадзін, мы выпівалі па 8 кубачкаў кавы за гэты час. Мы разглядалі ўсе аспекты, што адпавядае [патрабаванням], што не. Гэта і дыпламатыя, і палітыка. Хаця я не палітык, я проста ведаю, як гэта працуе.
«НН»: Вам давялося па працы вывучыць выбарчае заканадаўства ўсіх краін-членаў АБСЕ?
АШ: З некаторымі краінамі працавалі больш, з некаторымі — менш. Я не ведаю на памяць усе законы, але я дакладна ведаю, дзе шукаць. І ведаю, дзе мы сутыкаліся з падобнымі праблемамі, выклікамі, і як яны рашаліся. Я ведаю, якія памылкі дапускаліся і як іх рашаць — гэта вельмі важна. У цяперашняй ролі я добра бачу, што рашэнне пытання з выбарамі — гэта задача выключна беларусаў. У нас ёсць магчымасць, ёсць экспертыза, людзі, гатовыя гэтым займацца. Так, я думаю, што правесці нармальныя выбары сваімі сіламі — гэта магчыма. Гэта не хімерная мэта, хаця лёгка не будзе.
«НН»: У якой краіне за час вашай працы атрымалася дасягнуць найбольшага прагрэсу ў выбарчым заканадаўстве?
АШ: Вельмі складанае пытанне. Выбарчае заканадаўства складаецца з вялікай колькасці кампанентаў. Нешта можна паспяхова рэфармаваць, але калі не чапаць іншыя законы, нібыта не звязаныя з выбарамі, то можа і не спрацаваць. Агулам жа выбары ў свеце становяцца тэхнічна лепшымі, многія праблемы рашаюцца. Не паўсюль аднолькава, дзесьці ёсць і рэгрэс, але тэхнічна ўсё рашаецца. Мне было сумна назіраць, што ў нашай краіны няма жадання змяняцца да лепшага. Хаця вось яно ляжыць — бяры, карыстайся, спрабуй, старайся дзеля людзей, выбарцаў, сваёй краіны. У БДІПЧ АБСЕ ёсць выдатная рэч, што яны (о, я кажу «яны», хаця зусім нядаўна адтуль сышоў) ніколі не дакранаюцца краіны, з якой яны самі. Я ніколі не кранаў Беларусь, таму БДІПЧ гэта дазваляла быць нейтральнымі і неперадузятымі. Я, канечне, ведаў, калі з’яўляліся справаздачы БДІПЧ, мабыць, першы іх спампоўваў і з вялікай цікавасцю чытаў, што ж яны там напісалі. Я не ведаў дэталяў, хаця быў кіраўнік! Бо я самаізаляваўся ад гэтага.
«НН»: Вы згадалі пра тыповыя памылкі выбарчага заканадаўства, вы ведаеце, як іх пазбегнуць. А што за яны?
АШ: Важна глядзець на падрыхтоўку добрых выбараў у Беларусі з перспектывы, як бы нам зрабіць выдатна, а не пазбегнуць памылак. Арыентавацца на добрыя прыклады. Калі факусавацца на Беларусі, то ў нас ёсць адна глабальная праблема, звязаная з выбарамі, і некалькі больш тэхнічных і юрыдычных.
Фота з фэйсбука.
«НН»: Якая глабальная?
АШ: Адсутнасць палітычнай волі ў правядзенні сумленных, адкрытых выбараў. Гэта звязана з адсутнасцю палітычнай волі ў стварэнні ўмоў для правядзення справядлівых выбараў. Выбары не праходзяць у вакууме, яны адбываюцца ў асяроддзі, дзе паважаюцца правы чалавека, дзе выконваецца свабода слова. Без гэтага ўявіць добрыя выбары вельмі складана. Гэтая праблема рашаецца выключна палітычным шляхам. Чаму я далучыўся да каманды Святланы Ціханоўскай? Бо бачу, што тут ёсць людзі, якія на ўласным прыкладзе дэманструюць павагу да правоў чалавека.
«НН»: А цяпер давайце пра менш значныя, калі так можна сказаць.
АШ: Гэта чатыры праблемы, якія я бачу. Першая — гэта пытанне фармавання выбарчых камісій. Гэты працэс непразрысты, мы не ведаем, паводле якіх крытэраў яны фармуюцца, каго і як выбіраюць. Адпаведна ўтвараюцца нерэпрэзентатыўныя камісіі. Як цяпер модна казаць: «Вы нас нават не прадстаўляеце». Дык так і ёсць! Тут ёсць шмат варыянтаў, як гэтыя камісіі фармаваць у будучыні, у многіх ёсць плюсы і мінусы. Я ведаю, што ў беларускім грамадстве існуе меркаванне, што ў кожнай камісіі павінен быць па прадстаўніку кандыдата. Але тут ёсць свае рызыкі. Напрыклад, палітызацыі працэсу. Вы помніце, колькі людзей у мінулым годзе хацела быць сябрамі камісій, які ў іх быў імпэт? Потым яны сталі назіральнікамі. Яны бралі адпачынак на працы, хоць і небагатыя людзі. Яны ішлі на рызыку звальнення, але спрабавалі нешта зрабіць. Мне здаецца, трэба, каб камісіі прадстаўлялі людзей. Выбары праводзяцца не для кандыдатаў, а для людзей, грамадзян. І ў Беларусі вялікае мноства людзей, якія гатовыя ўзяць на сябе адказнасць лічыць галасы. А потым з вялікім гонарам выходзіць да сваіх суседзяў, і не хаваць вачэй ад іх. Калі будуць адбывацца бацькоўскія сходы ў школах, то такія людзі будуць мець вялікі аўтарытэт, а не саромецца зробленага. Было б выдатна даць ім магчымасць правядзення справядлівых выбараў.
«НН»: Далей.
АШ: Другі аспект — рэгістрацыя кандыдатаў. Выбарчае заканадаўства напісана так, каб камісіі шукалі кепскія подпісы, а не добрыя. Але ж мы павінны даць магчымасць чалавеку вылучыцца, дапамагчы яму стаць кандыдатам, даць магчымасць паправіць тэхнічныя недапрацоўкі, даць магчымасць абскардзіць. Трактаваць сумніўныя подпісы на карысць кандыдата і грамадзяніна. Рабіць прэзумпцыю сапраўднасці подпісаў, а не наадварот. Зрабіць гэты працэс адкрытым.
«НН»: І два апошнія пункты?
АШ: Падлік галасоў. Мне здаецца, тут усе ўсё разумеюць. Рашэнне тут можа быць праз палітычную волю. Не павінна быць такога: «Ну вы ж самі ўсё разумееце». Таксама гэта тэхнічна вырашальныя рэчы: пратаколы, улік бюлетэняў ад «А» да «Я», зверка з подпісамі і з тым, што знайшлі ў скрынях, публікацыя гэтых пратаколаў у рэальным часе, каб нічога не змянілася ў зводнай табліцы тэрытарыяльнай камісіі, каб людзі бачылі, што нічога не змянілася, пакуль пратаколы везлі ў машыне. І тут ІТ-супольнасць можа вельмі дапамагчы. У нас няма агульнага спісу выбарцаў, таму людзей то дадаюць, то выкрэсліваюць. Гэта пакідае люфт для манеўру. Недасканаласць гэтых сістэм дае глебу для сумневаў.
І чацвёрты момант — допуск назіральнікаў, мясцовых, міжнародных, СМІ. Я вось яшчэ раз перачытаў справаздачу БДІПЧ, дык міжнародных назіральнікаў таксама не пускаюць, абмяжоўваюць, саджаюць за пяць метраў ад месца падліку галасоў, у кутку. Гэтак не можа быць. Гэта ж зноў дае повад для сумневаў! Калі нешта хаваюць, то аўтаматам узнікае думка: «Значыць, ёсць што». І гэтага трэба пазбягаць. Нічога хаваць не трэба.
«НН»: Падчас дыскусіі на платформе сацыяльнай сеткі ClubHouse вы сказалі, што цяперашняе заканадаўства, хай і недасканалае, але дазваляе правесці адносна някепскія выбары. Я правільна зразумеў вашу думку?
АШ: Так, абсалютна. Я не хачу казаць, што заканадаўства не трэба мяняць, у свеце няма ідэальных законаў пра выбары, якія не трэба мяняць. Але і ў Канстытуцыі Беларусі і ў першым раздзеле выбарчага заканадаўства закладзеныя агульныя прынцыпы, якія нічым не адрозніваюцца ад агульнасусветных. Далей чытаем Кодэкс, яго трэба ўдасканальваць, але ён не безнадзейны.
Давайце будзем рэалістамі: пры змене ўлады ці будзе час і ці будзе орган, які аператыўна і якасна зможа памяняць Выбарчы кодэкс? Я не ўпэўнены. Мы зможам зладзіць якасны падлік галасоў паводле гэтага кодэкса, ён ніяк не абмяжоўвае гэты працэс. Але гэтымі інструментамі не хацелі карыстацца, а мы захочам.
Зрабіць добрыя пратаколы. Але паралельна трэба думаць, як рэфармаваць выбарчае заканадаўства ў доўгатэрміновай перспектыве. Тыя касметычныя змены, якія часам адбываліся, — гэта несур’ёзна. Назапасілася цэлая база рэкамендацый ад міжнародных арганізацый. Але яшчэ раз скажу, што добрыя выбары не адбудуцца ў прававым вакууме. Трэба ўвесь час кансультавацца па гэтых пытаннях з беларускім грамадствам. Я 24 гадзіны працую ў камандзе Ціханоўскай, але ўжо атрымаў вялізную колькасць прапаноў, ідэй. Многія пішуць, што былі назіральнікамі, маюць што прапанаваць — гэта выдатна. Буду старацца ўсім адказваць — гэта вельмі важна.
Фота з фэйсбука.
«НН»: Наступныя выбары пасля Лукашэнкі будуць арганізаваныя беларусамі ці пад эгідай нейкай міжнароднай арганізацыі?
АШ: Выбары пад эгідай міжнародных арганізацый адбываюцца вельмі рэдка. Змяншаць глыбіню беларускага крызісу — палітычнага, эканамічнага, гуманітарнага — не трэба, але гэта не ідзе ні ў якія параўнанні з тымі сітуацыямі, калі даводзілася праводзіць выбары пад эгідай міжнародных арганізацый. Да чаго я? Сітуацыя гэтага не патрабуе. У беларусаў ёсць рэсурсы, веды, жаданне правесці выбары сваімі сіламі. Тысячы людзей былі па ўласным жаданні назіральнікамі, тысячы прыйшлі ўбачыць вынікі выбараў на сваіх участках. Гэта ж усё людзі, якія ў будучыню змогуць узяць на сябе адказнасць. Беларускія выбары — гэта справа беларускага народа.
«НН»: Можа, не зусім да вас пытанне, але ці змогуць людзі, якія раней бралі ўдзел у выбарчых камісіях, у будучыні займацца арганізацыяй выбараў?
АШ: Я думаю, што гэта пытанне палітычнае. Наўрад ці да мяне. Гэта можа быць адно з пытанняў, якое патрабуе абмеркавання. Пытанне, як наша грамадства ўз’яднаецца. Хаця я не магу сказаць, што на сёння яно расколатае, хутчэй, наадварот — большасць хоча дэмакратыі. Я хачу бачыць краіну, у якой будзе месца ўсім. Так, ёсць людзі, якія фальсіфікавалі выбары, ёсць тыя, хто аддаваў загады. Я не схільны змяшчаць іх у адну катэгорыю. Я не схільны вінаваціць усіх агулам. Гэта будзе прыўкраснае адчуванне, калі людзі апрануць найлепшае сваё адзенне, адпрацуюць дзень і выйдуць з участкаў з пачуццём таго, што яны нарэшце сапраўды падлічылі галасы як ёсць, а не выходзіць чорным ходам.
«НН»: У чым канкрэтна заключаецца ваша праца ў штабе Ціханоўскай?
АШ: Тры асноўныя кірункі. Першае — гэта стварэнне прававой і практычнай базы для правядзення справядлівых выбараў у Беларусі. Гэта распрацоўка падзаконных актаў, інструкцый, палажэнняў, метадычак, абмеркаванне іх. Трэба будзе закрануць у кааперацыі з калегамі іншыя заканадаўчыя акты, на іх таксама трэба будзе глядзець: свабода СМІ, свабода сходаў. І больш доўгатэрміновая праца па рэформе Выбарчага кодэкса. Я ведаю, што шмат ужо было створана камандай Анатоля Лябедзькі, мы з ім у шчыльным кантакце. Гэтая праца павінна працягвацца.
Другая рэч — гэта папулярызацыя ідэі дэмакратычных выбараў як дасягальнай мэты. Гэта ўсё рэальна. Гэта ў межах дасягальнасці, тут павінен быць дыялог з грамадствам, каб людзі разумелі, дзе могуць прымяніць сваю сілу і энергію.
Трэцяя — нейкі элемент міжнароднага супрацоўніцтва, атрымліваць досвед, наладжваць кантакт, атрымліваць ідэі і дапамогу. У агульных рысах так. Спадзяюся, хутка пабачым гэта ў канкрэтных рэчах.
«НН»: У БДІПЧ калі вы перасталі працаваць?
АШ: У БДІПЧ ёсць палажэнне, што ты там можаш працаваць максімум 10 гадоў, ідэя зменлівасці там закладзеная ад пачатку. Мае 10 гадоў скончыліся ў жніўні-верасні 2020 года. Я на кантракце там прабыў да студзеня. Ні на што не ўплываў, проста быў такі пераходны перыяд, дзе я кансультаваў.
«НН»: Калі вы былі кіраўніком аддзела па выбарах, беларускія ўлады ніколі на вас не выходзілі? Ну кшталту, Аляксандр, вы ж беларус, давайце дамовімся…
АШ: Ніколі такога не было. Яны мяне туды не прызначалі, не садзейнічалі. У беларускім МЗС шмат людзей, з якімі я перасякаўся, шмат хто з іх усё разумее. Мяне нічога не прасілі, у мяне такая рэпутацыя, што лепш нічога не прасіць. Мэты ўсё адно не дасягнеш, а чаго тады ганьбіцца.
«НН»: Хто вас запрасіў у каманду Святланы Ціханоўскай?
АШ: Гэта быў узаемны рух. Беларусь — краіна не дужа вялікая. Шмат людзей адно аднаго ведаюць асабіста. Я ведаю шмат людзей у акружэнні Святланы Ціханоўскай, Паўла Латушкі, Каардынацыйнай рады. Яны ж таксама ведалі, што існуе БДІПЧ і там кіраўнік аддзела па выбарах — беларус. Думаю, ва ўсіх складваўся нейкі пазл. Я атрымаў шмат паведамленняў, дзе змест быў наступны: «Ну гэта ж не сюрпрыз», «Да гэтага ішло». Было ўзаемнае прыцягненне, таму адбылася стыкоўка.
«НН»: Радыя аказацца ў такой кампаніі?
АШ: Я чакаю, што будзе вельмі шмат працы. Я ўчора з’ездзіў у адпачынак пакатацца на лыжах паўтары гадзіны (смяецца). Цікавая праца — у радасць. Я цаню тую аўтаномію і павагу, якую маю ў камандзе Ціханоўскай. Не ўсё будзе проста, але мы гатовыя да новых выклікаў.
«НН»: Вы жывяце ў Вільні?
АШ: У Варшаве, пакуль буду тут. Вельмі хацелася б у Беларусь, але, мабыць, цяпер не найлепшы час для вяртання.
