«Не сьпяшаймася перабольшваць», – заклікае «Нашу Ніву» і яе чытачоў вядомы беларускі гісторык Анатоль Сідарэвіч (№ 23 за 23 чэрвеня).. Перабольшаньнем ёсьць, на яго думку, прэзэнтаваньне Казімера Сьвёнтка як «вялікага кардынала» і цьверджаньне, што ён беларусізаваў Каталіцкую Царкву. Дый саму тэзу пра «беларусізаванасьць» РКЦ Сідарэвіч успрымае як яўнае перабольшаньне, доказам чаго ёсьць для яго «гісторыя дыяцэзійнай Гарадзенскай духоўнай сэмінарыі, якую біскуп Аляксандар Кашкевіч ператварыў у цытадэль польскасьці». А каб падмацаваць сваю тэзу пра Гарадзенскую сэмінарыю, спадар Сідарэвіч прыводзіць прыклад аднаго клерыка, якога «ў 1996 годзе» «адлічылі «за беларускі нацыяналізм». Юнак паехаў у Польшчу, там вывучыўся, стаў манахам, а сваімі артыкуламі здабыў вядомасьць у беларускіх інтэлектуальных колах. Цяпер ідзе пагудка, што манаху-«нацыяналісту» забаронена адпраўляць імшу і ўдзяляць сьвятыя сакраманты на тэрыторыі ўсяе Беларусі».
Можа, пачну сваю рэпліку ад пэўных удакладненьняў наконт «манаха-нацыяналіста». Мяркуючы па гістарычна-біяграфічнай характарыстыцы згаданага клерыка, пазьнейшага публіцыста, падаецца, што гаворка ідзе менавіта пра мяне. Праўда, сэмінарыю я пакінуў не ў 1996-м, а ў 1999 годзе, мяне не адлічылі, а я сам адышоў, ну, а тое, што гэты адыход быў спрычынены выразным ціскам з боку прапольска настроеных сэмінарыйных уладаў і што мне тады начапілі бірку «беларускага нацыяналіста» – гэта факт. Гэта даволі сумная гісторыя, якая сапраўды даводзіць слушнасьць Сідарэвічавай тэзы наконт Гарадзенскай сэмінарыі як «цытадэлі польскасьці».
Фэномэн польскага традыцыяналізму
Праблема, аднак, у тым, што Аўтар расказаў гэту гісторыю з «разбуральніцкімі» намерамі, а менавіта каб аспрэчыць тэзу пра станоўчую ролю Сьвёнтка ў беларусізацыі Каталіцкае Царквы ў Беларусі. Але якое дачыненьне меў кардынал да Гарадзенскай дыяцэзіі ўвогуле і сэмінарыі ў прыватнасьці? Так, Сьвёнтак быў мэтрапалітам «усяе Беларусі», але гэта мае ўсяго толькі сымбалічнае значэньне. Рэальную ўладу ён меў толькі на сваіх тэрыторыях – Меншчыне, Магілеўшчыне, Гомельшчыне і Берасьцейшчыне. Крытыкаваць і спрачацца з Кашкевічам падчас паседжаньняў Канфэрэнцыі каталіцкіх біскупаў Беларусі? Цалкам магчыма, што Сьвёнтак падчас гэткіх паседжаньняў цікавіўся моўным пытаньнем на Гарадзеншчыне, але ў адказ найпраўдападобней чуў, што польская мова ў касьцёлах – гэта воля вернікаў, што беларуская мова ня толькі не прыцягвае, а нават адштурхоўвае, ну, а для невялічкай жменькі беларусафілаў ёсьць адна імша ў Горадні, таму моўнай праблемы наагул няма. І на гэтым разгляд моўнага пытаньня хутчэй за ўсё заканчваўся. А пра тое, што маладыя людзі часьцяком баяліся хадзіць да споведзі, бо ксёндз патрабуе ад іх, каб спавядаліся па-польску або што якісь пробашч мог часам назваць людзей «дэбіламі» за тое, што хочуць сьпяваць беларускія рэлігійныя песьні – пра гэта ніхто Сьвёнтку, вядома ж, не казаў. Фэномэн польскага традыцыяналізму на Гарадзеншчыне, вытокі якога сягаюць канца ХІХ – першай паловы ХХ стагодзьдзя, гэта вельмі складаная праблема, якую трэба разглядаць асобна. А вырашэньне гэтай праблемы, напэўна, не належала да кампэтэнцыяў і магчымасьцяў кардынала Сьвёнтка.
Кардынал і беларусізацыя
Тым часам тое, што зрабіў кардынал на сваіх тэрыторыях, даволі красамоўна сьведчыць пра яго пазыцыю. Беларускамоўныя імшы ў касьцёлах Менска-Магілеўскай архідыяцэзіі ды ў Пінскай дыяцэзіі ня толькі даступныя для ўсіх ахвотнікаў, але і ўтвараюць выразную «дамінанту» (імшы й набажэнствы на другіх мовах, у тым ліку й польскай, існуюць як дадатковыя, другарадныя). На (былых) тэрыторыях Сьвёнтка выдаюцца зь яго благаслаўленьнем спрэс беларускамоўныя часопісы, як «Ave Maria» ды «Наша Вера», арганізуецца сьціжма культурна-рэлігійных беларускамоўных мерапрыемстваў і заснавана беларускамоўная Вышэйшая духоўная сэмінарыя ў Пінску. Гэта кардынал у свой час катэгарычна забараніў вывешваць польскія сьцягі на касьцёлах і неаднойчы «даваў адпор» польскім нацыяналістам, якія зацята працівіліся ўвядзеньням беларускіх імшаў у касьцёлах. Пераклад на беларускую мову новага выданьня Рымскага імшала (арыгінальнае выданьне – лацінамоўнае) стаўся першым у сьвеце (sic!) перакладам на нацыянальную мову. Думаю, не было б усяго гэтага, калі б кардынал не спрыяў беларусізацыі.
Спадар Сідарэвіч бярэ пад увагу многія зь пералічаных тут фактаў, але імкнецца надаць ім такую інтэрпрэтацыю, каб любой цаной прынізіць ролю Сьвёнтка. Ужо ў самім факце намінаваньня Сьвёнтка (замест Кандрусевіча) на мэтрапаліта Сідарэвіч бачыць нейкія своеасаблівыя інтэнцыі «папы-паляка». А тое, што кардынал дапусьціў беларусізацыю, Аўтар тлумачыць звычайным прагматызмам: ксяндзы «пераканаліся, што па-польску моляцца толькі старыя, што польскамоўная Царква ў Беларусі ня мае будучыні. <...> Такім чынам, заслуга мэтрапаліта Сьвёнтка ў тым, што ён больш-менш рэалістычна ацаніў моўна-культурную сытуацыю ў Беларусі». Але ў канчатковым пляне не кардыналу і не каталіцкім ксяндзам павінны падзякаваць беларусы за ўратаваньне ад палянізацыі, а... бальшавікам. «Так, бальшавіцкай уладзе», – адмыслова, каб не было ніякіх сумненьняў, падкрэсьлівае Сідарэвіч. Чаму так? А таму, што менавіта яны, бальшавікі, пасьля вайны не адкрывалі польскіх школаў, зачынялі касьцёлы – «важны інструмэнт палянізацыі» – і гэткім чынам адарвалі маладое пакаленьне ад польскай мовы і культуры...
Тут ажно хочацца ўсклікнуць усьлед за адным з герояў Караткевіча: «Божа, ратуй нас ад такога ўратаваньня!» Вось цікава, у чым Сідарэвіч бачыць сваю беларускасьць? У тым, каб патаптаць і задушыць суседнюю культуру? Каб пазбавіць носьбітаў іншай культуры права на асьвету ва ўласных традыцыях і на ўласнай мове?
Тое, што рабілі з нацыянальнымі культурамі бальшавікі – гэта наш супольны боль. Мы ўсе: беларусы, палякі, літоўцы, расейцы – сталіся ахвярамі гэтай барбарскай стыхіі, якая так моцна пакалечыла чалавечыя душы і паралізавала разьвіцьцё цэлых культураў. Няўжо наша культура мала пацярпела ад бальшавіцкай навалы, каб цяпер прыпісваць ёй якуюсь «ратавальную» ролю? Хіба што кагосьці так надта цешыць думка, што хай сабе і мы пацярпелі, але затое і «ім» (палякам) дасталося. Мысьленьне ў такім стылі сьведчыла б адно толькі пра духоўны прымітывізм, а не пра наяўнасьць нацыянальнага гонару.
Ксэнафільскі нацыяналізм
Мой нацыянальны гонар сфармаваўся пад уплывам талерантнага (нават «ксэнафільскага») нацыяналізму Караткевіча, які цураўся такога мысьленьня: «Чужое гора – наша шчасьце». Чужое гора – гэта і наша гора, асабліва калі яно побач. Боль тых палякаў, каторыя страцілі магчымасьць разьвіваць сваю культуру на Беларусі пасьля прыходу бальшавікоў, – гэта таксама й наш боль. Я не хачу, каб на нашай беларускай зямлі зачыняліся школы іншых нацыянальнасьцяў, а тое, што ў свой час хтосьці ад нашага імя праводзіў антыпольскую палітыку, лічу адной з найбольш цёмных плямаў нашае гісторыі...
Спадар Сідарэвіч непісьменна чытае гісторыю. Праблема ня ў тым, што на Беларусі зьявіліся астраўкі польскай культуры. Тое, што яны ёсьць, – вельмі добра. Ім трэба гарантаваць усе ўмовы свабоднага разьвіцьця. Праблема ў тым толькі, што некаторыя прадстаўнікі гэтай культуры абралі неэтычны мэтад адстойваньня сваёй культуры – барацьбу зь беларускасьцю – і пачалі супрацьпастаўляць сваю культуру нашай як «вышэйшую» «ніжэйшай». Але – падкрэсьліваю – гэта датычыць толькі некаторых. Інакш сьвярджаюць сваю польскасьць Тадэвуш Кручкоўскі ці ксёндз Юзаф Ганьчыц, а інакш Анжаліка Борыс ці Тадэвуш Гавін. Frequenter distingue – кажа лацінская мудрасьць.
Наконт «заслугаў бальшавікоў» пакуль хопіць. Цяпер пару словаў адносна рашэньня «папы-паляка» (чаму Сьвёнтак, а не Кандрусевіч?) і пра сугераваны Сідарэвічам «прагматычны разьлік» кардынала.
Сьвёнтак, Кандрусевіч, Ян Павал ІІ
Па-першае, разьмеркаваньне: «Кандрусевіч – Расея, Сьвёнтак – Беларусь» тлумачыць трэба ня столькі нейкімі нацыянальнымі прэфэрэнцыямі, колькі звычайнай, кожнаму зразумелай, лёгікай: кіраваньне Каталіцкай Царквой у Расеі – гэта заданьне не для 80-гадовага чалавека. У Расею трэба было паслаць кагось маладзейшага. А дзейсны, ініцыятыўны, харызматычны і адносна малады Кандрусевіч, бадай, найлепш пасаваў на гэту ролю. Па-другое, ня думаю, што моўна-культурная палітыка Кандрусевіча – калі б ён быў на пасадзе мэтрапаліта Менска-Магілёўскага – была б адрознай ад Сьвёнткавай. Безумоўным плюсам было б, канечне ж, тое, што Кандрусевіч, у адрозьненьне ад Сьвёнтка, даволі добра валодае беларускай мовай, але, апрача гэтага, «квантум беларускасьці» быў бы прыкладна такім, што і пры Сьвёнтку. Па-трэцяе, «не сьпяшаймася перабольшваць» – зьвяртаюся цяпер да Сідарэвіча ягонымі ж словамі – «фактар польскасьці» папярэдняга папы. Кожны, хто хоць трохі знаёмы з духоўным складам Яна Паўла ІІ, ведае таксама яго прынцыповую адкрытасьць на розныя культуры і нацыянальнасьці; ён любіў сваю Айчыну, але прапагандаваньнем полькасьці не займаўся. Я быў аднойчы вельмі ўражаны, калі, гартаючы «Acta Apostolicae Sedis» (афіцыйны орган Ватыканскай дзяржавы), натрапіў на прамову папы рымскага, скіраваную да біскупаў Беларусі з нагоды іх афіцыйнага візыту ad limina: прамова Яна Паўла ІІ (папы-паляка) да беларускіх герархаў (біскупаў-палякаў) была... па-беларуску!
Ня колькасьць, а адкрытасьць
Ці за беларусізацыяй, якую дапусьціў Сьвёнтак, хаваецца выключна прагматычны разьлік? Колькасьць людзей у касьцёлах – гэта марны крытэр эвангелізацыйнага посьпеху, і ня думаю, што ўстаноўка выключна на колькасьць падштурхнула кардынала да «беларусізацыі». Заданьнем пастыра ёсьць гарантаваць максымальную адкрытасьць Царквы да прадстаўнікоў розных моваў, культураў і нацыянальнасьцяў. Такой адкрытасьці забракла, на жаль, на Гарадзеншчыне, але на (былых) тэрыторыях кардынала зь ёю праблемаў, па-мойму, няма. Больш таго, тыя працэсы, якія былі запачаткаваныя пры Сьвёнтку, у значнай ступені незваротныя. Нават калі б Менска-Магілёўскую мэтраполію ўзначаліў якісь польскі традыцыяналіст, то хваля беларускасьці хутчэй бы паглынула яго, чым ён здолеў бы палянізаваць Каталіцкую Царкву ў Беларусі.
«Манах-нацыяналіст»
Вярнуся цяпер да «манаха-нацыяналіста», які, здаецца, тоесны з маёй асобай. Ня вельмі хочацца гаварыць пра сябе ў артыкуле, прысьвечаным іншай тэме, але ўся справа ў тым, што Сідарэвіч выкарыстаў маю асобу, каб дадаткова кінуць цень на вялікасьць кардынала. Ён спасылаецца на нейкую «пагудку», што згаданаму «манаху-«нацыяналісту» забаронена адпраўляць імшу і ўдзяляць сьвятыя сакраманты на тэрыторыі ўсяе Беларусі». Так, адпраўляць імшу я не магу ані ў Беларусі, ані па-за Беларусьсю, але з той простай прычыны, што ня маю сьвятарскіх пасьвечаньняў. А ўдзяляць сакраманты згодна з санам дыякана я магу беспраблемна паўсюль, нават у «цытадэлях польскасьці». Ніхто мне гэтага не забараняў і, як здаецца, не зьбіраецца забараняць.
Хочучы, аднак, застацца шчырым і перад чытачамі «НН», і перад самім Сідарэвічам, мушу ўказаць на генэзу згаданай «пагудкі». Некалькі месяцаў таму я атрымаў сыгнал, што Сьвёнтак непрыхільна ставіцца да пэрспэктывы маёй магчымай душпастырскай дзейнасьці на тэрыторыях, якія яшчэ тады былі пад яго юрысдыкцыяй. Галоўнай прычынай такой пазыцыі герарха былі, як можна здагадацца, некаторыя мае крытычныя выказваньні, асабліва публічная крытыка распараджэньня Сьвёнтка адносна Зьвязу маладых каталікоў. Крытыкуючы распараджэньне кардынала датычна ЗМК, я павёў сябе згодна са сваім сумленьнем і дагэтуль лічу, што былі падставы для крытыкі, але пры гэтым ня бачу нічога дзіўнага ў тым, што 92-гадовы чалавек, які нарадзіўся й выхаваўся ў зусім іншай эпосе, ня змог мяне зразумець. Таму я далёкі ад таго, каб ацэньваць асобу і ролю кардынала праз прызму гэтага «казусу». Ва ўсялякім разе, гэты «казус» паўстаў зусім незалежна ад маёй прабеларускай устаноўкі.
«Сумленьне» і «аўтарытэт»
Стасунак паміж «сумленьнем» і «аўтарытэтам» вельмі часта бывае напружаны і драматычны, і вельмі важна ня стацца ахвярай дзьвюх скрайнасьцяў – «аўтарытарызму» і «замкнёнага індывідуалізму». Я не люблю аўтарытарнага дыскурсу, які будуецца на прынцыпе безумоўнай маральнай перавагі якога-кольвечы (духоўнага ці сьвецкага) аўтарытэту над адзінкавым сумленьнем. Але не люблю таксама індывідуалісцкага дыскурсу, які абсалютызуе адзінкавае сумленьне і проціпастаўляе яго «варожаму» аўтарытэту. Выйсьце, якое я знайшоў для сябе ў гэтай няпростай сытуацыі, такое: я пераважна іду за голасам свайго сумленьня, але пры гэтым даю маральнае права іншым (у тым ліку і аўтарытэтам) крытычна ацэньваць мае дзеяньні. Умець слухацца свайго сумленьня – вельмі важна, але ня менш важна пакінуць сваё сумленьне адкрытым на крытыку, а нават магчымыя санкцыі. Ісьціна зьявіцца тады, калі сумленьне пройдзе (або ня пройдзе) гэтыя «тэсты». Часьцяком гэты працэс бывае балючы, але ж ніхто не сказаў, што ісьціна павінна нараджацца бяз болю і без напружаньня.
Так, Сьвёнтак ня ёсьць аўтарам выбітных багаслоўскіх ці гістарычных працаў, можа, ён ня ёсьць палымяным прапаведнікам (хоць, прызнаюся, што калі яшчэ падчас майго навучаньня ў сэмінарыі ён прыбываў туды і прамаўляў, то гэта было для мяне як «глыток сьвежага паветра»), ну, а наконт сьвятасьці, дык трэба пагадзіцца зь Сідарэвічам – «час пакажа». Але ці гэта падстава, каб адмаўляць яму ў званьні «вялікага»? Ці тыя крытэры вялікасьці, якія падае паважаны гісторык, не занадта павярхоўныя?
Кожны чалавек па-свойму вялікі. Гэта датычыць і Сьвёнтка, і Коласа, і Быкава, і нядаўна памерлага Брыля, і многіх людзей, якія цяпер жывуць побач з намі... Але ёсьць пэўныя нагоды і акалічнасьці, каб гэту вялікасьць адмысловым чынам падкрэсьліць. А заканчэньне пэўнага этапу жыцьця, як гэта ёсьць у выпадку нашага кардынала, ёсьць менавіта такой нагодай. Сьвёнтак – гэта аддадзены Богу і людзям сьвятар, вязень сталінскіх лягераў, маральны аўтарытэт і чалавек, які застаўся самім сабой.
Вялікі кардынал.
❏
Падзагалоўкі ад Рэдакцыі
