1. Redakcyja «Našaje Nivy» pamyliłasia ŭ vyznačeńni žanru: tekst dyjakana Piotry Rudkoŭskaha OP – nie adkaz mnie, a palemika sa mnoju (dakładniej, palemičny, h.zn. vajaŭničy, vypad). Ajciec dyjakan kanstatuje moj duchoŭny prymityvizm i toje, što ja niepiśmienna čytaju historyju.
2. Škada, što ŭ svoj čas ja nia vyśvietliŭ, ci maje Piotra Rudkoŭski san preźbitera, kali i pry jakich abstavinach jon syšoŭ (ci jaho syšli) z Haradzienskajae duchoŭnaje seminaryji. Tady ja nie ŭčyniŭ by niedakładnaściaŭ adnosna jaho asoby. Zrešty, mianie apraŭdvaje toje, što ja: 1) asabista nieznajomy z ajcom dyjakanam; 2) u svajim artykule nie nazvaŭ jahonaha imia i 3) užyŭ dziela padstrachoŭki słova „pahudka». Ja rady, što pahudka nasamreč zastałasia pahudkaju. Narešcie, ja vielmi rady, što nie pamyliŭsia ŭ charaktarystycy Haradzienskajae seminaryji, hetaha tvoru biskupa Alaksandra Kaškieviča, jak cytadeli polskaści.
3. Mažliva, ludziam niecarkoŭnym i nieŭcarkoŭlenym, niekatalikam cikava nazirać, jak katalik, nadzieleny sanam, palemizuje z katalikom śvieckim, ryma-katalik – z hreka-katalikom. Nie vyklučaju, što mnohija z hetych ludziej čakajuć, što skaža ŭ adkaz śviecki hreka-katalik.
4. Z usich katalickich manaskich supolnaściaŭ ja asabliva sympatyzuju daminikanam – ordenu Akvinata. Za zachapleńnie śviatym Tamašom mianie na maim filazofskim addzialeńni BDU prazvali byli Famoj, a Aleś Razanaŭ – Tamašom.
5. Ad vychavanca ordenu daminikanaŭ ja mieŭ prava čakać artykułu ŭ duchu Arystotelesa i Tamaša.
Ja vykazaŭ tezu „Kazimier Świątek (ci Śviontek?) – nia jość vialiki kardynał». U padmacavańnie svajoj tezy ja vyłučyŭ niekalki arhumentaŭ: kardynał nie źjaŭlajecca aŭtaram aryhinalnych bahasłoŭskich, histaryčnych i da t.p. pracaŭ; kardynał nie źjaŭlajecca słavutym prapaviednikam; kardynał nie źjaŭlajecca vydatnym administrataram: pośpiechi ŭ carkoŭnym budaŭnictvie byli b nia značna horšyja i nia značna lepšyja i pry jinšym metrapalicie; ci śviaty kardynał, pakaža čas.
Takaja maja teza i takija maje arhumenty na jaje padmacavańnie. Dyjakan Piotra, vyłučyŭšy antytezu „Kazimier Świątek – vialiki kardynał», pavinien byŭ by abvierhnuć kožny moj arhument i, ergo, samu tezu. Pry hetym my pamiatajem: kali navat adzin z arhumentaŭ nie pakanany, teza nia ličycca abvierhnutaj – jana ličycca ŭsiaho tolki asprečanaj. Na dokaz svajoj antytezy dyjakan Piotra moh vyłučyć svaje arhumenty.
Ci davioŭ dyjakan Piotra niepraŭdzivaść majich arhumentaŭ? Nie. Ci abvierh dyjakan Piotra maju tezu? Taksama nie.
Zamiest hetaha dyjakan Piotra prapanavaŭ mnie sylahizm: kožny čałaviek pa-svojmu vialiki; kardynał Kazimier Świątek – čałaviek… Ja b zhadziŭsia, kali b u vysnovie stajała: kardynał Kazimier Świątek – pa-svojmu vialiki. Ale mnie prapanujuć pryznać jaho – nasupierak bolšaj pasyłcy – biez anijakich ahavorak vialikim. Aprača taho, źmiest bolšaje pasyłki stvaraje šyrokaje pole dla dyskusiji. Ja b nazvaŭ hetuju pasyłku argumentum ad infinitum. I pieršaje pytańnie, jakoje paŭstanie: što takoje pa-svojmu vialiki čałaviek? A pakolki my mižvoli ŭstupim u vobłaść aksijalohii, dyk ryzykujem ź jaje nikoli nia vybracca: ahulnaviadoma, što najciažej paddajucca vyznačeńniam paniatki, jakija ŭtrymlivajuć acenku. Z druhoha boku, dyjakan Piotra, uvodziačy pastulat pra svojeasablivuju vielič kožnaha čałavieka, jak by patrabuje ad dysputanta: kali ty nie žadaješ nabyć reputacyju mizantropa i antyhumanista, ty musiš pryznać moj pastulat jak iścinu; pryznaŭšy pastulat jak iścinu, ty pavinien pryznać maju tezu pra vielič kardynała Świątka. Hety pryjom nahadvaje mnie argumentum ad baculinum, a jon, kali nie pamylajusia, nie dazvoleny ŭ dyjalohu.
Zrešty, u svajim palemičnym artykule dyjakan Piotra pakarystaŭsia niedazvolenymi pryjomami nie adzin raz.
Našaniŭskaja teza
Abviarhajučy tezu «Kazimier Świątek – vialiki kardynał», ja ŭ dumkach paraŭnoŭvaŭ jaho ekscelencyju z asabliva lubymi mnie biskupami: Cypryjanam Kartahienskim, Aŭhustynam, Ambrožym Medyjalanskim, Kiryłaju Turaŭskim, Andrejem Šaptyckim... Uzoraŭ dla paraŭnańnia šmat. Adnak «Naša Niva» vyznačała vielič kardynała nie pavodle hetych uzoraŭ. U asobnuju hrafu „NN» vyniesła zasłuhi kardynała ŭ spravie biełarusizacyji Carkvy. Ja na faktach davioŭ, što zasłuha metrapalita ŭ tym, što jon 1) bolš-mienš pravilna acaniŭ kulturna-moŭnuju sytuacyju ŭ Biełarusi, 2) zrazumieŭ, što polskamoŭnaja Carkva nia maje perspektyvy.
Z hetymi majmi tezami dyjakan Piotra nie spračajecca. Naadvarot, jon uzmacoŭvaje druhuju tezu słovami: „Navat kali b Mienska-Mahiloŭskuju metrapoliju ŭznačaliŭ jakiś polski tradycyjanalist, to chvala biełaruskaści chutčej by pahłynuła jaho, čym jon zdoleŭ by palanizavać Katalickuju carkvu ŭ Biełarusi». Adnak dyjakan prypisvaje mnie toje, čaho ja nie pisaŭ: byccam Kazimier Świątek biełarusizavaŭ Carkvu vyklučna z prahmatyčnaha raźliku. Ja, badaj, mahu z hetym zhadzicca, ale ŭdakładniŭšy źmiest paniatku „pragma». Dziejańnie (pragma) metrapalita było nakiravana nia tolki na pavieličeńnie kolkaści parafijaŭ, a pierš za ŭsio na pavieličeńnie kolkaści evanhielizavanych. A sprava (pragma) evanhielizacyji nie mahla ruchacca napierad bieź pieravodu bahasłužbaŭ na zrazumiełuju narodu movu.
I nia treba dumać, što Vatykan i K.Świątek adrazu pryjšli da razumieńnia nieabchodnaści biełarusizavać Carkvu. Ja viedaju ks.Świątka z 1960-ch. Ja pamiataju słovy Uładzimiera Karatkieviča, na jakoha spasyłajecca dyjakan Piotra, pra ks.Świątka: „O, kali b jon byŭ takim patryjotam Biełarusi, jak svajho Kaścioła!» „Svajho» – značyć polskaha. Hety „patryjatyzm» pinskaha probašča i jahonych kalehaŭ adšturchnuŭ ad Carkvy i, mažliva, ad Boha nie adnaho čałavieka. Viedaju pa sabie: ja byŭ blizki da taho, kab stać ryma-katalikom.
Kazać, što duchavienstva, vychavanaje Ramualdam Jałbrzykowskim i Zygmuntam Łozińskim dy jichnimi vučniami, adrazu pryjšło da razumieńnia nieabchodnaści biełarusizavać Carkvu, – značyła b admaŭlać polskija ściahi ŭ kaściołach, polskija malitaŭniki, drukavanyja kirylicaj, dy jinšyja sproby kali nie adradzić Polskuju Carkvu, dyk zrabić jaje filiju ŭ Biełarusi ŭ kancy 1980-ch – pačatku 1990-ch.
Jak historyk ja razhladaju padzieji ŭ ichnaj histaryčnaj paśladoŭnaści. Spačatku była sproba polskaha revanšu, polskaje katalickaje ekspansiji, ale chutka nastała praćvierazieńnie. I heta pryznaje dyjakan Piotra, kali piša, što metrapalit Świątek zabaraniŭ vyviešvać polskija ściahi. Cikava bylo b pačuć: a ŭ Pinskaj parafiji jich nie było? I kali ŭ Pinskaj parafiji zahučała biełaruskaja mova?
I chto, narešcie, skazaŭ, što pad upłyŭ falšyvych infarmacyjaŭ (słavutaje „kataliki ŭ Biełarusi – heta palaki») na peŭny čas nia trapiŭ Śviaty Pasad? I jak jon moh nie pavieryć hetym infarmacyjam, kali siarod ksiandzoŭ u hetaj krainie mieŭsia tolki adzin biełaruski „šavinist» – a.Uładzisłaŭ Čarniaŭski? A tak usie – u tym liku j Antoni Dziamjanka, i Tadevuš Kandrusievič – palaki.
Pišučy pra toje, što Śviaty Ajciec Jan Pavał II pramaŭlaŭ da biełaruskich biskupaŭ padčas ich vizytu ad limina Apostolorum pa-biełarusku, dyjakan Piotra pavinien byŭ udakładnic: kali, u jakim hodzie? Choć, viedama, Jan Pavał II užo za heta zasłuhoŭvaje našaje pašany, ja ŭpeŭnieny, što ab etničnym składzie viernikaŭ u Biełarusi jon daviedaŭsia paśla taho, jak prysłanyja z Polščy ksiandzy zrazumieli, što tutejšyja kataliki ich nie razumejuć i, što dla ich horaj, nia chočuć vučycca polskaje movy.
Niekali historyki pračytajuć dakumenty, što prychodzili ź Biełarusi ŭ Vatykan. I ja ŭpeŭnieny, što racyja na majim baku.
Hrachi maje ciažkija
Abureńnie dyjakana Piotry vyklikała kanstatacyja taho faktu, što niekarysnaja dla Polskaje Carkvy sytuacyja ŭ Biełarusi ŭ kancy 1980-ch była vynikam balšavickaje palityki. Začyniajučy kaścioły (va ŭschodniaj Biełarusi ad pačatku 1920-ch), nie adnaŭlajučy pa vajnie polskaha školnictva ŭ BSSR, balšaviki likvidavali važnyja instrumenty palanizacyji našaha nasielnictva. Heta, paŭtaraju, była kanstatacyja faktu. Davać maralnuju i palityčnuju jaho acenku mnie nie davała sama kampazycyja tekstu, sam žanr. Da taho ž pra škodu balšavizmu dla relihiji i kultury ja hetulki napisaŭ, što adna biblijahrafija zaniała b niamała miesca. Za toje dyjakan Piotra pračytaŭ mnie, dysydentu z 1960-ch, natacyju, nazvaŭ mianie duchoŭna prymityŭnym čałaviekam. Abviaściŭšy siabie ksenafiłam, šanoŭny dyjakan daje zrazumieć, što ja – u dadatak da ǔsiaho – ksenafob i pradaŭžalnik spravy balšavikoŭ. Jon praktyčna abvinavaciŭ mianie ŭ žadańni „pataptać i zadušyć susiedniuju [polskuju] kulturu». Što tut skazać? Chiba što adpravić ajca dyjakana da majho tekstu „Apošni raz» u „NN», napisanaha z pryčyny śmierci Janki Bryla. Z hetaha tekstu jon moža daviedacca, jak ja staviŭsia i staŭlusia da polskaje (i ǔsiakaje jinšaje) kultury i movy. (Pryznajusia ajcu dyjakanu: u Słucku 1960-ch ja navučyŭsia čytać i pa-jidysku. Trochi zajmaǔsia sa mnoju i paet Chaim Malcinski.)
Miž tym maja vina, što ŭ tekscie pra kardynała Świątka ja vykazaŭsia niekarektna. Pišučy, što balšaviki začyniali kaścioły i nie adnaŭlali polskaha školnictva, ja musiŭ by ŭdakładnić: takim čynam jany likvidavali važnyja instrumenty palanizacyji nia „našaha nasielnictva», a biełarusaŭ. I choć ja nie ŭchvalaŭ relihijnaje palityki balšavikoŭ (pra heta taksama jość nie ŭ adnym majim tekście), raspalačvańnia (jak razrusačvańnia) biełarusaŭ ja nia moh i nie mahu nie vitać.
Ja, da viedama dyjakana Piotry, žyŭ u viosačcy, dzie było, badaj, 50 adsotkaŭ katalikoŭ, 45 – pravasłaŭnych (adna siamja była pratestanckaja). Dyk voś, nichto z majich ravieśnikaŭ i maładziejšych u „polskich» siemjach nie vučyŭsia polskaj movy doma (chiba što paciery ŭ malenstvie zavučvali). I nichto ź jich nie čytaŭ ni Mickieviča, ni Prusa, ni Žeromskaha pa-polsku. Nie było ǔ jich takoje patreby i žadańnia. Darečy skazać, ni ŭ adnaho znajomaha palaka i «palaka» ŭ Hancavickim rajonie ja nia bačyŭ prystojnaje polskaje biblijatečki choć by na 10 knih. Knihi polskich klasykaŭ mnie davali pravasłaŭnyja.
I ŭsio ž u mianie nikoli nie było sumnievaŭ, što kožny, chto pačuvajecca palakam, maje prava vučycca pa-polsku. Raspracoŭvajučy ǔ 1990-ch prahramy Biełaruskaje sacyjał-demakratyčnaje Hramady (1991–1996) i jaje nastupnicy – Biełaruskaje sacyjał-demakratyčnaje partyj (Hramady), – ja nikoli nie zabyvaŭsia pra hetaje prava. Na sajcie www.bsdp.org dyjakan Piotra moža pračytać, što ja dumaju pra navučańnie na movach narodaŭ Biełarusi i pra „astraŭki polskaj kultury» (miescy kampaktnaha pražyvańnia pradstaŭnikoŭ nacyjanalnych hrupaŭ). I mnie nie vypadaje apraŭdvacca ani pierad maładym klerykałam, ani pierad publikaj.
* * *
Vajaŭničyja naskoki na mianie dyjakana Piotry ja tłumaču tym, što jon – haračy małady čałaviek, jaki mała žyŭ u śviecie, mała čytaŭ nierelihijnaj i niefilazofskaj litaratury, mała viedaje ludziej. Tolki apošniaj abstavinaj ja tłumaču jahonuju rytoryku, jakuju mnie, staromu sacyjał-demakratu i kataliku, śmiešnavata čytać. Ja čakaŭ stroha lahičnaha analizu majho tekstu, systemy dokazaŭ i abviaržeńniaŭ, za što i pavažaju tamizm, a napatkaŭ lahičnyja ahrechi, jak u vypadku z sylahizmam, pieraskokvańnie ad pradmieta da pradmieta. Stamlajuć publicystyčnuja banalščyna, staryja iściny, jakija ja zmaryǔsia prapahandavać. Vobrazna kažučy, u dadzienym vypadku dyjakan Piotra šturchaje plečukom dźviery, dumajučy, što jany zamknionyja. A jany niezamknionyja. I tamu ajciec dyjakan vyhladaje kamična.
