Алесь Аркуш: Жыбуль пачынаў з «Бум-Бам-Літу». Так?.. Але пасьля разышоўся зь ім, здаецца. Так?.. Чым для цябе быў «Бум-Бам-Літ»? Суполка аднадумцаў ці проста пляцоўка, на якую скіравана ўвага аматараў літаратуры?
Віктар Жыбуль: «Бум-Бам-Літ» для мяне быў найперш сродкам зрабіць жыцьцё больш разнастайным. А разам з тым – і літаратурны працэс. Але я не абмяжоўваў бы дзейнасьць «ББЛ» выключна літаратурай. Як мне (дый іншым бумбамлітаўцам) падаецца, літаратура неяк замкнулася ў сабе і баіцца вырвацца за ўласныя межы. А яе ж можна выдатна спалучаць зь іншымі відамі мастацтва, а іншыя віды мастацтва – злучаць паміж сабой, а таксама зь любымі іншымі (у тым ліку немастацкімі) праявамі жыцьця. Таму ўсе бумбамлітаўцы – ня толькі паэты, але й шоўмэны, калі так можна сказаць. Толькі вось «шоў» атрымлівалася не заўсёды такое ўдалае, як мне хацелася б, і з пэўнага моманту «ББЛ» перастаў мяне задавальняць. Яго выступы ўсё болей пачыналі нагадваць «звычайныя» паэтычныя чытаньні, у піку якіх «ББЛ» калісьці й паўстаў... А мне хацелася чагосьці больш сынтэзаванага і менш зацыкленага на ўласна літаратуры. І таму калі мой сябар Віктар Ываноў распавёў мне пра стварэньне арт-панк-гурту «Zasrakazra» (ёсьць і бесцэнзурны варыянт назову), я ахвотна падтрымаў гэтую ідэю. Сабралі музыкаў, пачалі рэпэтаваць, усяляк экспэрымэнтаваць са словам і гукам і – працэс пайшоў. Мы ладзілі камбінаваныя музычна-паэтычна-тэатралізаваныя выступы, пэрформансы, удзельнічалі ў шэрагу фэстываляў авангарднага мастацтва. На «ББЛ» я тады ўжо забыўся. Нават пакрыўдзіўся, калі на адной імпрэзе вядоўца памылкова назваў наш гурт «Бум-Бам-Літам». Але «ББЛ» жыве і цяпер – у выглядзе кніжнай сэрыі «Бібліятэка Бум-Бам-Літу», дзе ў мяне выйшлі дзьве кнігі вершаў, на чарзе – трэцяя.
АА: Твае сьцёбавыя і «брутальныя» вершы летась моцна крытыкаваліся ў Белнэце. Як ты гэта ўспрыняў?
ВЖ: Ну, што тут скажаш? Калі людзям ахвота палаяцца – яны ў тваіх вершах знойдуць таго бруталу ў дзесяць разоў болей, чым ёсьць насамрэч. Для тых, хто разумее мае вершы, яны ня толькі «брутальныя» ды «сьцёбавыя» – яны пры гэтым усё ж пазытыўныя. Ну, а хто не разумее – я на іх не крыўдую, пагатоў, іхняя крытыка была адрасаваная ня мне, а хутчэй майму лірычнаму герою. Я таксама ня ўсіх разумею. Вось прачытаў у школьныя гады паэму Аркадзя Куляшова «Сьцяг брыгады» – і доўга абураўся: ну як гэта так, расстралялі чалавека дзеля нейкага сьцяга, да таго ж твор напісаны ад імя аднаго з «застрэльшчыкаў». А потым падумаў: раз паэма мяне абыякавым не пакінула – значыцца, твор добры. Паэзія мусіць уражваць – вось мой крытэр мастацкасьці. А наконт крытыкаў, якія маюць звычку блытаць асобы аўтара і лірычнага героя, скажу, што гэта характарызуе іх (крытыкаў) прафэсійны ўзровень ня ў лепшы бок.
АА: Апошнім часам ты шмат выступаеш як літаратуразнаўца. Ці гэта прафэсійны занятак, ці табе цікава вывучаць беларускую літаратуру як творцу?
ВЖ: Калі б мне далі магчымасьць займацца толькі літаратуразнаўствам і больш нічым іншым і пры гэтым плацілі прыстойныя грошы – тады гэта, натуральна, можна было б назваць прафэсіяй. Але асноўная праца ў мяне рэдактарская. Ну, а літаратуразнаўства – адна з тых справаў, якія прыносяць мне задавальненьне маральнае. Я захапіўся беларускім авангардызмам. Да апошняга часу ў нашым літаратуразнаўстве панавала меркаваньне, што вывучаць трэба найперш творчасьць клясыкаў. А мяне прывабліваюць асобы другарадныя, нават «маргінальныя». Беларускі літаратурны працэс значна цікавейшы, чым можа падацца на першы погляд і чым пра яго пішуць у падручніках.
АА: Ты дасьледаваў беларускі мадэрнізм 20-х гадоў мінулага стагодзьдзя. У чым яго асаблівасьць? Ці гэта была другасная зьява, ці натуральная, арганічная?
ВЖ: Пра гэта можна доўга разважаць... Магу назваць шэраг схільных да мадэрнізму беларускіх паэтаў, чыя творчасьць выглядае натуральнай і арганічнай, і адмысловага адкрыцьця я тут не зраблю. Гэта Ўладзімер Жылка, Уладзімер Дубоўка, Язэп Пушча, Тодар Кляшторны, Уладзімер Хадыка. Нейкі час яны знаходзіліся пад уплывам імажынізму, але лічылі (у прыватнасьці, Пушча), што беларускі імажынізм мае мала супольнага з расейскім, што ён ідзе сваім шляхам і вытокі бярэ з фальклёру. Беларуская літаратура і раней была шчыльна зьвязана з народнай творчасьцю, а тут у ёй знайшлі карані нават авангарднага кірунку. Увогуле ж многія творы тагачаснай айчыннай літаратуры мелі сынтэзаваны характар: спалучалі ў сабе рысы мадэрнізму з элемэнтамі рамантызму альбо рэалізму.
Што датычыць «другаснасьці», то, на маю думку, яе ня трэба баяцца. Так, сапраўды, многія нашы паэты пераймалі ўзоры зь іншых літаратур, але ўсё залежыць ад таго, ці знойдзе аўтар свой уласны, адметны творчы падыход да гэтай справы. Наш клясык Максім Багдановіч, скажам, арыентаваўся на творчасьць Вэрлена і Брусава, але хто сёньня скажа, што ягоныя творы неарыгінальныя?
У канцы 1920-х шмат хто пераймаў Маякоўскага. Вядома ж, гэта можна было рабіць па-рознаму: нехта ўзяў ад яго толькі «лесьвічку» ды ЛЕФаўскі публіцыстычны патас, а нехта – яшчэ і паэтыку, стаўленьне да слова. Такі футурыстычны падыход да беларускай мовы тады быў яшчэ новы, нязвыклы, і, насамрэч, гэта вялікая праца – адаптаваць беларускую моўную глебу для авангарднай паэтыкі. Праўда, у нас гэтага дасягнулі нямногія – напрыклад, паэт Мікола Бацюшкоў, які арыентаваўся на паэтыку ня толькі позьняга, але й раньняга Маякоўскага і ў асобных вершах па колькасьці алітэрацыяў і розных гульнявых зваротаў нават «пераплюнуў» яго. Ва ўсялякім разе беларускай літаратуры было неабходна прайсьці праз усю гэтую школу, каб дасягнуць сёньняшняга эўрапейскага ўзроўню.
АА: Я чуў, што ты зьбіраўся выдаць спадчыну Паўлюка Шукайлы.
ВЖ: Так, да 100-годзьдзя гэтага паэта мне прапанавалі скласьці яго кніжачку. Я, вядома ж, пагадзіўся: постаць Паўлюка Шукайлы ў чымсьці знакавая для нашай літаратуры. Створаная ім «Беларуская літаратурна-мастацкая камуна» ўспрымалася ў 1920-я гг. прыкладна так, як у наш час «Бум-Бам-Літ». Праўда, тады ўсё гэта было зьнітавана з палітыкай. Але што зробіш, калі авангардныя экспэрымэнты легальна было магчыма вырабляць толькі пад чырвоным сьцягам!
«Беларускі футурыст» Шукайла, зрэшты, быў ня так экспэрымэнтатарам, як арганізатарам. Таму ўспаміны пра гэтага чалавека чытаюцца цікавей, чым ягоныя ўласныя творы. Я, аднак, павыбіраў для кніжкі і вершы, і ўспаміны, засталося самае цяжкае – напісаць прадмову. Трэба ж неяк акрэсьліць увесь культурны кантэкст, вызначыць у ім месца Шукайлы, прааналізаваць асаблівасьці творчай манеры, урэшце, ахапіць біяграфію, у якой шмат белых плямаў. Я зацягнуў напісаньне гэтай прадмовы, і кніжка дасюль ня выйшла. І вельмі добра! Амаль выпадкова празь Людмілу Рублеўскую я даведаўся, што ў Расеі жывуць дзьве дачкі Паўлюка Шукайлы. Я адразу ж зьвязаўся зь імі, наладзіў ліставаньне і зразумеў, як мала ведаў пра Шукайлу. Цікава, але ў Маскве захаваўся той самы дом, у якім паэт жыў да вайны, і цяпер там дасюль жывуць ягоныя нашчадкі! Зьбераглася нават частка архіву «беларускага футурыста», у тым ліку шмат позьніх вершаў, якія нідзе не друкаваліся. Пасьля ўсяго гэтага я перагледзеў канцэпцыю меркаванага зборніка і вырашыў падрыхтаваць кніжку пад назвай «Невядомы Паўлюк Шукайла» ці штось кшталту таго.
АА: Ці плянуеш ты сур’ёзна пачаць пісаць прозу, як гэта зрабілі з узростам шмат якія нашыя паэты?
ВЖ: Думаю, склад мысьленьня ў мяне не празаічны. У гэтым сэнсе мне бліжэй драматургія... А ўвогуле, творчасьць – рэч непрадказальная, і цяжка спрагназаваць, што там у цябе напішацца заўтра, што празь месяц, а што праз год. Часам здараецца так, што хочацца напісаць нешта празаічнае – зьяўляюцца нейкія думкі, вобразы, нават сюжэты. Але як толькі асадка кранаецца паперы – усе думкі нібыта рассыпаюцца, і я разумею, што нічога вартаснага цяпер не напішу. Можна, вядома ж, укласьці кнігу з розных дзёньнікавых занатовак, разбавіць усё гэта вершаванымі ўточкамі і ўрыўкамі з канспэкту, назваць гэта ўсё раманам і выдаць (як зрабіў Павал Гаспадыніч). Альбо напісаць шмат мініятурных дэталяў і скласьці зь іх... зноў-такі раман (як Вольга Гапеева). Аднак я не хачу ісьці такім шляхам. Калі й выдам кніжку прозы, то няхай гэта будзе зборнічак невялічкіх апавяданьняў. Але чакаць ад мяне гэтай кніжкі давядзецца ве-е-ельмі доўга!
АА: Ты ў літаратуры ўжо больш за 10 гадоў. Што найбольш зьмянілася? Тэкст? Кантэкст?
ВЖ: Калі я дэбютаваў, не магло прыйсьці ў галаву, што пытаньні культуры будуць вырашаць людзі, якія да той культуры ня маюць аніякага дачыненьня. А ўсё пачалося з сумнавядомага травеньскага рэфэрэндуму 1995 г. – і «пасьпяхова» працягваецца дагэтуль. Прыгадаю сярэдзіну 90-х. Дом літаратара даваў сваю залю і Народным пісьменьнікам, і Славаміру Адамовічу, і «Бум-Бам-Літу», і нават панк-гуртам. У газэтах, часопісах, тэле- і радыёперадачах адчувалася плюралістычнасьць, цяпер жа многія выданьні альбо закрытыя, альбо пазбаўленыя фінансаваньня (што, па-сутнасьці, адно і тое), альбо аб’яднаныя ў розныя холдынгі. Пісьменьнікі падзеленыя на два саюзы, аднаму зь якіх усё дазволена, а другому – ня ўсё. Кажуць, што ў некаторых дзяржаўных выданьнях ёсьць «чорныя сьпісы» культурных дзеячаў, якіх забаронена згадваць у надрукаваных артыкулах. Правядзеньне рок-канцэртаў зьведзена да мінімуму. Затое папсы паўсюль хапае. Бывае, уключаеш радыё, чуеш нейкую папсовую песьню – думаеш, што расейскую, а потым зьдзіўляесься, даведваючыся, што гэта нехта з нашых выканаўцаў так старанна косіць пад расейцаў. Але зманю, калі скажу, што ў нас цяпер нічога цікавага не адбываецца. Нешта ўсё ж робіцца: канцэрты, выставы, пэрформансы, нават цэлыя фэстывалі. Проста ўсё перамясьцілася ў нейкую партызанска-падпольніцкую роўніцу, і арганізатарам даводзіцца ісьці на ўсялякія хітрыкі, каб заплянаваныя імі мерапрыемствы адбыліся. Каб выступіць на нейкай легальнай вечарыне, некаторыя «забароненыя» рок-гурты часова мяняюць назвы. Альбо выступаюць на вечарынах цалкам падпольных, інфармацыя пра якія зьмяшчаецца, напрыклад, толькі ў Інтэрнэце. І што цікава: у гэткіх вось партызанскіх умовах творчыя пошукі маладых (дый не зусім маладых) аўтараў актывізаваліся, яны сталі больш разьняволеныя, чым дзесяць гадоў таму. Уражвае разнастайнасьць сёньняшняй літаратуры новай генэрацыі: тут і іранічна-абсурдысцкія творы Віктара Ыванова, і постдэкадэнцкая паэзія Вікі Трэнас, і макаранічныя і візуальныя вершы Адама Шостака, і шызоідныя мэдытацыі Зьмітра Пляна. Ужо ня кажучы пра тое, што апошнім часам піша Андрэй Хадановіч! Так што ня ўсё так кепска. Вольнае мастацтва заўсёды знойдзе адтуліны, празь якія можна дабрацца да чытача-гледача-слухача.
