Ад дыскусій засталося цікавае ўражанне — іх танальнасць мяняецца. Раней пераважала ўрачыстасць у спалучэнні з задавальненнем і ўпэўненасцю ў тым, што ўсё, што здарылася, было заканамерна. Цяпер усё часцей гучыць іншая думка: а чаму Савецкі Саюз распаўся? Гэта значыць, набор аб’ектыўных перадумоваў добра вядомы, але20-годдзе развалу СССР стала ў апошнія тыдні тэмай цэлай серыі міжнародных канферэнцый у розных краінах.
Чым больш часу праходзіць пасля знікнення СССР і чым далей наступствы гэтай падзеі ад чаканняў дваццацігадовай даўніны, тым больш пытанняў што да ўсёй гэтай супярэчлівай эпохі.
Ці хацеў Захад (перш за ўсё, вядома, ЗША) распаду Савецкага Саюза? Хутчэй за ўсё, не — з адной прычыны: аж да апошняга этапу савецкай гісторыі ніхто сур’ёзна не мог паверыць, што такое наогул магчыма.У Расіі любое абмеркаванне 1991 прыводзіць да вонкавага фактару, гэта значыць, заходняга ўплыву.
Рональд Рэйган быў перакананым і вельмі агрэсіўным праціўнікам СССР. Як успамінаюць усе яго паплечнікі, барацьбу супраць камунізму ён лічыў абавязкам хрысціяніна. Комплексная стратэгія падрыву савецкай моцы ахоплівала шырокі спектр мераў — ад падтрымкі антысавецкіх і антыкамуністычных рухаў па ўсім свеце і мабілізацыі ўсіх прапагандысцкіх рэсурсаў да зніжэння сусветнай цаны на нафту, каб пазбавіць Крэмль даходаў.
Сярод яркіх выказванняў, якімі славіўся Рэйган, ёсць і такое: «Наша стратэгія ў дачыненні да Савецкага Саюза простая: мы перамагаем, яны прайграюць».
Аднак нават Рэйган не мог і марыць пра такую зруйнавальную перамогу, як поўная ліквідацыя галоўнага праціўніка.Бо само сабой разумелася, што Амерыцы супрацьстаіць неверагодна магутны і небяспечны вораг. Такое ўяўленне падсілкоўвалі і «сілавікі», якія, зацікаўленыя ў асігнаваннях, ахвотна перабольшвалі сілу Савецкага Саюза. Не выпадкова ўсе дзевяностыя гады ў ЗША кіпелі спрэчкі аб тым, чаму ЦРУ правароніла прыкметы хуткага краху камунізму.
Вядома, Рэйган і яго дарадцы разумелі ўразлівасць савецкай эканомікі, адгэтуль і план змовы з Саудаўскай Аравіяй, і раскручванне гонкі ўзбраенняў з элементамі адкрытага блефу накшталт «зорных войнаў». Але гаворка перш за ўсё ішла пра тое, каб прымусіць Маскву да стратэгічных саступак. Да канца першага тэрміну прэзідэнцтва (1984) Рэйган у цэлым выканаў праграму нагнятання напружанасці і быў гатовы перайсці да наступнай фазы — перамоваў і ўсталявання балансу на новым, больш выгадным для ЗША ўзроўні. Тым больш што на другі тэрмін Рэйгана ў Крамлі з’явіўся новы суразмоўца — Міхаіл Гарбачоў.
Гарбачова прынята папракаць у тым, што практычна з самага пачатку ён пачаў «зліваць» пазіцыі, ідучы на неапраўданыя саступкі амерыканцам. Аднак з Рэйганам Гарбачоў размаўляў на роўных. Дэградацыя прыпала ўжо на перыяд прэзідэнцтва Джорджа
Спісваць усё выключна на ідэалізм, наіўнасць альбо нават здраду тагачаснага савецкага кіраўніцтва, як гэта часта робяць сёння, — шукаць занадта лёгкіх тлумачэнняў.Проста да 1989–1990 гадоў каманда Гарбачова (не факт, дарэчы, што ён сам) ужо адчувала тое, чаго ў поўнай меры яшчэ не ўсвядомілі на Захадзе. Краіна трашчала па швах, збольшага з аб’ектыўных прычынаў, праз памылкі саюзнай цэнтра. Апошняму даводзілася дзейнічаць навыперадкі з ростам крызісу. І курс на паскоранае скіданне замежнапалітычнага цяжару (спыненне сістэмнай канфрантацыі, роспуск сацлагера, аб’яднанне Германіі і інш.) быў закліканы развязаць рукі, выйграць час і рэсурсы для вырашэння ўсё больш фатальных унутраных праблем.
Было гэта правільным падыходам або памылковым — пытанне іншае, вынік не дазваляе казаць пра поспех.
У Амерыцы гэтыя ж праблемы доўга ацэньвалі як менш фатальныя, і гатоўнасць Масквы ісці так далёка насустрач выклікала нават падазрэнні. Выхаваныя ў традыцыях балансу, Джордж Буш і яго аднадумцы накшталт дзяржсакратара Джэймса Бэйкера і памочніка па нацыянальнай бяспецы Брэнта Скаўкрофта працягвалі з недаверам ставіцца да гіпотэзаў аб савецкім заняпадзе нават тады, калі ён стаў відавочным. Знакамітая прамова Буша 1 жніўня 1991 у Кіеве, дзе прэзідэнт перасцерагаў украінцаў ад «самагубнага нацыяналізму» і казаў пра небяспеку незалежнасці, лічыцца прыкладам палітычнай блізарукасці. (Дарэчы, чытаючы гэты выступ сёння, дзівішся якраз іншаму — наколькі сапраўды Буш прадбачыў будучую праблему постсавецкай прасторы, дзе незалежнасць амаль нікому не прынесла сапраўднай волі). Пасля жнівеньскага путчу ўжо немагчыма было рабіць выгляд, што нічога не адбываецца, аднак і тады разуменне асуджанасці Савецкага Саюза разумелася не адразу, занадта кардынальны злом звыклага светабудовы гэта азначала.
Адзін знакаміты расійскі дыпламат, які працаваў у той час на амерыканскім напрамку, здзівіў мяне, адказваючы на пытанне, калі ў Вашынгтоне канчаткова паверылі ў знікненне СССР: «Паводле маіх адчуванняў, — сказаў ён, — дзесьці да восені 1992 года».
Некалькі месяцаў амерыканцы яшчэ падазравалі, што СНД — нешта накшталт пераходнай формы, якая можа трансфармавацца ў рэінкарнацыю адзінай дзяржавы…
Вядома, акрамя рэалістаў у амерыканскай вярхушцы былі і іншыя людзі, якія яшчэ пры жыцці СССР пачалі меркаваць, як будзе выглядаць жыццё без саветаў, а то і без Расійскай Федэрацыі ў яе адміністрацыйна прызнаных межах. Яны групаваліся вакол міністра абароны Дзіка Чэйні, пасля
Чэйні і яго паплечнікі атрымалі магчымасць рабіць тое, што лічылі патрэбным, праз дзесяцігоддзе. Прычым адсутнасць глабальных катаклізмаў, якіх асцярожныя «старэйшыя бушысты» асцерагаліся ў сувязі з распадам Саюза, неакансерватары вытлумачылі
