Не абкрадайце Караткевіча! 4

Сябры: Рыгор Барадулін, Анатоль Вялюгін, Уладзімір Караткевіч.

Свабоды і гадоў шэсьцьдзесят жыцьця прасіў у лёсу малады Уладзімір Караткевіч. Узамен абяцаўся напісаць сто тамоў, дадаючы ў дужках — пры штодзённай катаржнай працы.

Лёс паскупіўся і пашкадаваў просьбіту цэлых шэсць гадоў. На што іх пісьменнік патраціў бы? На стварэнне гісторыі беларускай літаратуры? На напісанне вясёлай кнігі «Парнас дыбкі»? На кнігу публіцыстыкі «Вы, беларусы»? А мо на серыю гістарычных раманаў «Век», якая якраз і павінна была складацца з шасці тамоў — па адным томе на год? Магчыма, і на гэта. Бо ўсё пералічанае ўваходзіла ў план задумаў Караткевіча, якіх было так многа, што ён жартам прапаноўваў іх у яго купляць.

Наўрад ці знайшоўся б пакупнік на гэткі спецыфічны тавар. Бо чаго вартыя былі самыя арыгінальныя задумы без караткевічаўскай неўтаймоўнай фантазіі, без яго вобразнай мовы, без усяго таго, што з аддалі часу звычайна абазначаецца адным словам — геній.

Геніяльнага Караткевіча няма з намі ўжо дваццаць восем гадоў, а мы яшчэ не прачыталі ўсіх ягоных твораў.

І каму тут выстаўляць рахунак? Затузанаму рознымі бязглуздымі рэарганізацыямі акадэмічнаму Інстытуту літаратуры? Караткевічаўскаму музэю ў Оршы, які, безумоўна, мусіў бы не толькі захоўваць мемарыяльныя набыткі, але і займацца даследчыцка-публікатарскай працай? Гэтак званым караткевічазнаўцам пры ўніверсітэцкіх кафедрах, якія паабаранялі кандыдацкія дысертацыі па творчасці пісьменніка, але ні разу не папрацавалі ў ягоным маладаследаваным архіве?

Маладаследаваным — бо аднаго нястомнага Анатоля Вераб’я ўсё ж недастаткова, каб апрацаваць увесь архіў, адначасова вышукваючы караткевічаўскія тэксты па прыватных зборах і збіраючы пісьменніцкі эпісталяр літаральна па ўсім свеце.

Патрэбныя галіновыя даследчыкі — найперш тэкстолагі, якія заняліся б параўнальным аналізам аўтографаў і апублікаваных за савецкім часам твораў, як тое зрабіў Глеб Лабадзенка з «Ладдзёй роспачы».

Мяркуючы па фальклоры, беларусы — ад прыроды талакоўцы. Адна пчала мёду не наносіць. Адна галавешка і ў печы не гарыць… Але насамрэч — яшчэ як гарыць і другія запальвае. Менавіта

дзякуючы таму самаму Анатолю Вераб’ю ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» сёлета пачаў выходзіць Збор твораў Уладзіміра Караткевіча ў 25 тамах.

Пасля папярэдняга васьмітомавіка дадалося тэкстаў адразу і ажно на 17 тамоў! Ведаю, колькі скептыкаў было ў гэтага праекту, але ён, нягледзячы на ўсе аб’ектыўныя і суб’ектыўныя перашкоды, усё ж ажыццяўляецца.

Прызнаюся, у першым томе, у які ўвайшлі вершаваныя творы за адно толькі дзесяцігодзьдзе (1950–1960), я адразу пачаў падлічваць колькасць упершыню апублікаваных тэкстаў. Іх аказалася больш за паўсотні.

Думаецца, і наступныя тамы таксама парадуюць нас першапублікацыямі. Што само па сабе сведчыць пра ўнікальнасць і беспрэцэдэнтнасць гэтага збору твораў у гісторыі айчыннага кнігавыдання.

Але я не пішу рэцэнзію на свежавыдрукаваны том. Проста

хочацца засцерагчы і выдавецтва, і ўкладальніка ад паўтарэння зробленай калісьці памылкі.

Яна мела месца, калі ў 1987–1991 гадах выдаваўся Збор твораў Уладзіміра Караткевіча ў 8 тамах. Тым больш, што выдавецтва і ўкладальнік абодвух збораў твораў — тыя самыя. І тут мне не абысціся безь невялічкага адступлення.

1968 год. У выдавецтве «Беларусь» рыхтуецца да друку паэтычны зборнік Рыгора Семашкевіча «Леснічоўка».

І раптам перад здачай рукапісу ў набор Галоўліт выяўляе ідэалагічную дыверсію — адзін з вершаў прысвечаны студэнту філфака БДУ (Семашкевіч там выкладаў), паэту-пачаткоўцу Алесю Разанаву, які незадоўга перад гэтым разам з Віктарам Ярцам і Лявонам Барташам разварушылі ўвесь філфак, сабраўшы подпісы за выкладанне ўсіх дысцыплінаў па-беларуску.

Зразумела, верш з прысвячэннем цэнзура зняла, а дырэктару выдавецтва наківалі пальцам за страчаную пільнасць.

Апёкшыся на малацэ, і на ваду дзьмухаць будзеш. Таму любыя прысвячэньні ў наступных кнігах разглядаліся ледзь не пад мікраскопам і пры найменшых сумненнях выдаляліся.

Асабліва не пашанцавала паэтычнаму зборніку Уладзіміра Караткевіча «Мая Іліяда» (1969). У ім было знята ажно дванаццаць прысвячэньняў тым сябрам паэта, якія з афіцыйнага гледзішча не выглядалі ідэйна беззаганнымі.

Пад рэдактарскую рэзекцыю трапілі наступныя вершы: «Дзядзькаў кубак» (з прысьвячэннем Васілю Сёмуху), «О любоў мая, Беларусь!» (прысвечаны Ларысе Геніюш), «Скарына пакідае радзіму» (прысвячэньне — Вячаславу Рагойшу), «Генуэская крэпасьць» (ахвяраваны Уладзіміру Дамашэвічу), «Энкелад» (меў прысвячэньне Валянціну Тарасу), «Баляда пра дзіка і чалавека» (тут падазрэнне выклікаў кінаапэратар Анатоль Забалоцкі, які пазней здымаў «Каліну чырвоную» В. Шукшына)…

За кожным са знятых прысвячэнняў — свая гісторыя, нейкія эпізоды сяброўства, якія павінны вывучацца біёграфамі Уладзіміра Караткевіча. Скажам, «Дзядзькаў кубак» на свет з’явіўся пасля таго, як Васіль Сёмуха разам з Караткевічам пражылі цэлы месяц у Рагачове — у дзядзькі пісьменніка Ігара Грынкевіча. За маладым перакладчыкам сцігавалі тады спецслужбы, і Уладзімір Сымонавіч своечасова прадаставіў свайму сябру «палітычны прытулак»

у зацішным гарадку на беразе Дняпра. Дарэчы, тады ж Васілём Сёмухам быў зроблены пераклад на расейскую мову рамана «Леаніды ня вернуцца на зямлю», які падчас генсакратарства «дарагога Леаніда Ільліча» палахлівымі рэдактарамі быў пераназваны ў «Нельга забыць». Але гэта — гісторыя асобная.

Прысвячэнне Ларысе Геніюш над вершам «О любоў мая, Беларусь!», так напалохала выдавецкага рэдактара Хведара Жычку, што ён увогуле выкінуў гэты кароценькі пяцірадковы твор з «Маёй Іліяды».

Ён быў апублікаваны толькі праз васямнаццаць гадоў у пасмяротнай кнізе Уладзіміра Караткевіча «Быў. Ёсьць. Буду».

Ці трэба казаць, у якім непрыемным становішчы апынуўся аўтар пасля выхаду «Маёй Іліяды». Па словах таго ж Васіля Сёмухі, ён на чым свет стаіць лаяў выдавецтва, абзвоньваў сяброў і прасіў у іх прабачэння.

Шляхотны, далікатны Уладзімір Караткевіч, які сваю сяброўскую вернасць засведчыў аўтографам на кнізе, падараванай Міколу Аўрамчыку: «… ад таго, хто ніколі не падводзіў сяброў і заўсёды ўмеў любіць іх».

Ці будзе нарэшце выкананая воля аўтара? Ці пабачым мы ў другім томе, які цяпер рыхтуецца да друку, дванаццаць караткевічаўскіх прысвячэнняў?

У «Мастацкай літаратуры» няпэўна паціскаюць плячыма. Аказваецца, галоўлітаўскія традыцыі дагэтуль жывуць, і сёння прысвячэнні нядобранадзейным асобам з тым самым імпэтам і запабяганьнем перад начальствам здымаюцца, а Міністэрства інфармацыі патрабуе на кожнага «прысвечанага» адмысловае дасье…

У папярэднім зборы твораў, папулярным васьмітомавіку (наклад — 60 000 асобнікаў!), прысвячэнні Ул. Караткевіча сябрам не замоўчаныя, але яны апынуліся ў каментарнай частцы. А месца іхняе — у асноўным тэксце. Захаваліся ж аўтографы пісьменніка — святая святых для любога публікатара.

Уявім сабе, што «Маленькі прынц» Антуана дэ Сэнт-Экзюперы друкуецца без знакамітага прысвячэння — «Леону Верту, калі ён быў маленькім»…

Альбо ўявім, як з «Песні пра зубра» Міколы Гусоўскага хтосьці задумаў прыбраць прысвячэнне каралеве Боне Сфорца ды яе сакратару Людвіку Альфію… У Экзюперы прысвячэнне ўвогуле ўспрымаецца як першы раздзел ягонай славутай казкі. А прысвячэнне Гусоўскага — як нітка, тузануўшы за якую, можна разблытаць цэлы клубок жыццёвых калізій з побыту аўтара ў Рыме, без разумення якіх і «Песню пра зубра» нам да канца не зразумець. Гэтаксама шмат чаго не зразумеем мы і без караткевічаўскіх прысвячэнняў.

Аднойчы ў хату да Уладзіміра Караткевіча залезлі зладзеі. «Абакрасьці Караткевіча — як абакрасьці храм», — адразу ж адгукнулася на гэтую вестку Ларыса Геніюш у адным з лістоў. Я не ведаю, што тады вынеслі з кватэры-храма зламыснікі — грошы, рэдкія кнігі, рукапісы? Але ўкрасці можна не толькі матэрыяльныя каштоўнасці. Савецкая цэнзура ў 1969 годзе паспрабавала скрасці ў Караткевіча сяброў. І пакінуць гэтую ганебную спробу без адпаведнай увагі ўкладальнікі, рэдактары і выдаўцы новага Збору твораў пісьменніка проста не маюць права.

Міхась Скобла, радыё «Свабода»

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ