«Ты мне вясною прысьнiлася»

Гісторыя аднаго шэдэўру

Я сустрэлася са сваiм былым аднакурснiкам Мiхасём Шушкевiчам, кiруючыся прынцыпам «лепш позна, чым нiколi». Прызнаюся, гэта аказалася зусiм не проста: ён доўга не пагаджаўся на размову, мяркуючы, што для сённяшняга чытача ягоная персона наўрад цi ўяўляе цiкавасць: не знакамiтасць жа, нават не сябра пiсьменнiцкага саюза... Не бачылiся мы з самай студэнцкай пары, але па гэтай прыроджанай звышсцiпласцi лёгка пазнаю таго самага Мiшу, якi вылучаўся сярод нашых хлопцаў-фiлфакаўцаў негаваркой стрыманасцю i ветлай, цiхмянай усмешкай.

Ужо тады адчувалася рамантычнасць яго натуры, i мы здагадвалiся, што ён пiша вершы. Хоць таварыш, якi часта насiў у руках томiк Максiма Багдановiча, з уласнымi творамi сам нiколi не насiўся, не навязваўся з iмi ўсiм i кожнаму. I ў знакамiтай 58-й аўдыторыi тагачаснага унiверсiтэцкага бiякорпуса, дзе ладзiлiся шматлюдныя вечарыны i распраўлялi крылы для палёту сённяшнiя жывыя класiкi Нiл Гiлевiч, Рыгор Барадулiн, Генадзь Бураўкiн i шмат хто яшчэ з будучых свяцiлаў, Мiхася Шушкевiча не было чуваць.

— Нi той парой, нi пазней не лiчыў i не лiчу сябе сапраўдным паэтам, — усмiхаецца Мiхась.

— Чаму ж так?

— На тое ў мяне даўнi прысуд...

— Прысуд?

— Школьны настаўнiк рускай лiтаратуры, якога я вельмi любiў, даведаўся пра мае вершаваныя опусы i папрасiў паказаць запаветны сшытак. Я паказаў. З трапятаннем чакаў прысуду. I атрымаў пiсьмовую рэзалюцыю: «Ненужное витание в облаках. Поэт — это рупор партийных идей». Помню, быў ашаломлены. Наконт «витания» — што ж, тое было праўда. А вось наконт «рупара»... Вясковы хлапчук, я яшчэ не зусiм разумеў, што гэта значыць, але цвёрда рашыў: рупар — гэта нешта непрыемнае, я iм нiзавошта не буду! I калi ўжо пiсаць, то толькi на мове бацькоў, па-беларуску. Хай нехта папiкае: «Бач, патрыёт знайшоўся, навошта табе тая мова?».

— Аказваецца, ты ўмееш быць не толькi летуценным, а i ўпартым...

— Жыццё змушае, як iнакш? Асаблiва на вёсцы, дзе кожны дзень патрабуе працы, працы, неадступнай працы i неўпрыкмет выхоўвае характар. Беларус спрадвеку жыў з зямлi, з хлеба. Ён яе абрабляе, а яна — яго. Бачыш, як рушыцца гэта крэўная, спрадвечная повязь, i разумееш: трагедыя, вялiкая трагедыя ў нашым доме, ды i самога дома можна пазбавiцца...

— Добра памятаеш сваё дзяцiнства?

— Яшчэ б. Усе бедавалi ў тыя пасляваенныя гады, а ўжо наша сям'я... Бацька не вярнуўся з вайны — ад яго, былога калгаснага рахункавода, застаўся толькi сшытак з рознымi запiсамi-падлiкамi. Не надта зразумелыя, яны былi дарагiя мне тым, што выведзены роднай рукой, ды яшчэ спрэс па-беларуску!

Мацi бiлася як рыбiна аб лёд з чатырма малымi дзецьмi. Мы папросту галадалi. Трэба было падстаўляць сваё плячо — я ж быў старэйшы. Пайшоў прасiцца ў калгас хоць на якi заробак. Мяне паслалi на стайню, ганяць коней у начное. Асвоiў верхавую язду, вучыўся разумець кемлiвых, надзейных сялянскiх памочнiкаў. Адзiн, наравiсты прыгажун, помню, панёс мяне аднойчы па прыволлi (там, на Случчыне, ля нашай вёскi не было лесу, а ўсё шырокi прастор — лугi, палi), аж вецер свiсцеў у вушах i падалося, што i ў яго, i ў мяне — крылы за плячыма. Не адразу i зразумеў, што здарылася, калi я iмклiва перакулiўся праз галаву, паляцеў унiз i моцна-такi бразнуўся, пабiўшы бакi. Таксама навука — не надта адрывайся ад зямлi, не ляцi на злом галавы без разбору дарогi.

— I што, тая навука заўжды выручала?

— Не заўжды, але аб тым крыху пазней. Зараз жа хачу згадаць яшчэ аднаго свайго падапечнага — конiка па мянушцы Мангол. Быў ён невялiкi, ладны, але занадта дзiкаваты, нiкому не даваўся. Я ж да яго — з ласкай, цярплiвасцю, добрым словам. I мы пасябравалi, знайшлi агульную «мову». Можа, якраз гэта i быў мой сапраўдны Пегас? Бывае, цiха пасвiцца ля мяне, а я гляджу ў зорнае неба, лунаю ў аблоках i наглядзецца не магу. У галаве — мроi, словы ў вершаваныя радкi складваюцца... Ранiцай жа на ўроках у школе ўсё плыло перад вачыма, я добра-такi кляваў носам, а настаўнiкi дзiвiлiся: што гэта дзеецца з нядаўнiм выдатнiкам? А мне не было калi раскрыць падручнiкi. Праўда, час ад часу даваў свае вершыкi ў насценгазету i атрымаў дражнiлку «паэт».

— Сваю першую «сур'ёзную» публiкацыю помнiш?

— Яна звязана з такiмi сустрэчамi, такiмi iмёнамi, якiя забыць немагчыма. На пiсьменнiцкiм з'ездзе (калi не памыляюся, быў 1954 год), а мы, купка студэнтаў, не маглi прапусцiць такую падзею, мне выпала пазнаёмiцца з Мiхасём Клiмковiчам. Ён пагартаў мой сшытак i перадаў яго Пятру Глебку — маўляў, паглядзi, малады аўтар падае надзею. Той i стаў маiм першым рэцэнзентам i дарадцам, рэкамендаваў накiравацца ў часопiс «Маладосць». Я доўга не мог рашыцца, ды факультэцкiя хлопцы, якiя ўжо ведалi туды дарогу, сiлком мяне зацягнулi. I я там пабачыў, пераступiўшы парог, яшчэ даволi маладых, а ўжо знакамiтых Пiмена Панчанку, Янку Брыля — будучых народных пiсьменнiкаў...

— А што за публiкацыя была?

— Iван Антонавiч запынiўся на маiм вершы «Ляны-ляночкi» i кажа: «Дык гэта песня атрымалася, толькi музыкi не хапае». — «На жаль, музыку не пiшу», — сумеўся я i хацеў развiтвацца. А ён затрымаў мяне, шчыра ўсмiхнуўся: «Ды не бядуй, хлопча, кампазiтара табе знойдзем». I праўда — верш быў надрукаваны побач з нотамi слыннага Iвана Кузняцова. Песня загучала са сцэны i на радыё. Потым былi яшчэ песнi — «Зямля мая зялёная», «Помнi, дружа любiмы» — вершаваны лiст да сябра, з якiм я пазнаёмiўся на цалiне. Дарэчы, яго заўважыў Юрый Семяняка, тое была наша першая агульная праца, адзначаная потым усесаюзнай прэмiяй.

— Здаецца, дабралiся да галоўнага — тваёй песнi, што сталася музычнай вiзiтоўкай славутых «Песняроў». Раскажаш яе гiсторыю?

— Гiсторыя зусiм простая, звычайная: спаткаў дзяўчыну — роднасную душу. Яна любiла паэзiю, музыку, захаплялася, як i я, песнямi Iва Мантана i спявала iх без перакладу, па-французску, бо ведала некалькi замежных моў. Нам выпала ўсяго некалькi сустрэч. Аднойчы мы доўга блукалi па вулiцах горада, гаварылi аб усiм на свеце. Была якраз купальская ноч i ўжо бралася на свiтанак, калi я праводзiў дзяўчыну да веснiчак яе дому на тады цiхай Лодачнай вулiцы па-над Свiслаччу... Вярнуўся да сябе — святло ўключаць ужо не трэба было. Сеў да стала i без «паложаных» творчых пакут i пошукаў рука нiбы сама сабою вывела першы радок «Летняя ночка купальная...» Праз якую гадзiну верш быў закончаны.

— Пэўна, шэдэўры так i нараджаюцца — на хвалi душэўнага азарэння. Што ж было потым?

— Праз пару дзён пазванiў Юрыю Уладзiмiравiчу Семяняку, напрасiўся на сустрэчу. Прыйшоў — ачомаўся, знiякавеў: турбую вялiкага творцу сваiм начным трызненнем? Хацеў схаваць лiсток, а кампазiтар выхапiў яго ў мяне, прабег вычыма — i расплыўся ў шырокай усмешцы. «Пачакай, я зараз!» — i шпарка, ледзь не подбегам скiраваўся да раяля, пальцы пабеглi па клавiшах. «Чуеш, чуеш, што выходзiць!» — аж свяцiўся музыкант. Але толькi тады я паверыў, што нешта атрымалася, калi песню ўзялi «на ўзбраенне» «Песняры» i яна паляцела па абсягах былога Саюза.

— Як жа прыняла песню тая, каму яна была прысвечана?

— Аб тым нават не паспела даведацца. Можа, не ведае i цяпер. Неяк iмклiва выйшла замуж i з'ехала кудысьцi далёка. А мне пакiнула зорны мiг. Дзякуй ёй.

Прынцыпы

— Мiша, прабач, але здаецца, што твая звышсцiпласць часам ну проста выходзiць з берагоў...

— Калi ў справу ўмешваецца сам лёс, я не пярэчу i здымаю перад iм капялюш. Калi ж выбар трэба рабiць самому — то тут ужо не адступаюся ад сваiх перакананняў, прынцыпаў. Бывае, даводзiцца пры гэтым бразнуцца з каня вобзем. Гэта я ўмею. I падымацца — таксама.

— Напрыклад?

— Ну хоць бы мая няспраўджаная кандыдацкая дысертацыя аб народных працоўных песнях. З захапленнем збiраў матэрыял — гэта такое багацце, адшлiфаванае вякамi. Калi ж мой iмпэт паспрабавалi павярнуць у каляiну «шчаслiвага калгаснага жыцця», я проста пакiнуў аспiрантуру...

Толькi тым, што цiкавiць i прыцягвае, займаўся i надалей. Шмат дала, у плане ўзрошчвання ў сабе беларускасцi, ведаў па нашай гiсторыi, культуры, мастацтве, праца ў Беларускай энцыклапедыi i на кiнастудыi «Летапiс», хоць часы для станаўлення нацыянальнай свядомасцi былi непрыдатныя.

— Калi не памыляюся, ты ўвесь час, паслядоўна i няўхiльна, размаўляеш па-беларуску, што ў сённяшняй антыбеларускай сiтуацыi — ужо ўчынак.

— I думаю, i размаўляю, i пiшу з самага маленства i па сённяшнi дзень. I лекцыi ва унiверсiтэце (а iх, за невялiкiм выключэннем спецдысцыплiн, чыталi i зараз чытаюць па-руску) я занатоўваў, сiнхронна перакладаючы на сваю мову. Калi мы, беларусы, не будзем трымацца яе, то хто ж тады? Так i будуць iлгаць, што ў Беларусi няма нiчога свайго — нi карысных выкапняў, нi славутых герояў, нi жывога, спеўнага, мо найпрыгажэйшага ў свеце слова.

Мы самi не ведаем i не цэнiм уласных скарбаў. А яны ў калгаснай вёсачцы, мястэчку, далёкiм цi блiжнiм куточку беларускага краю. Узяць хоць бы маю родную Случчыну, якая спрадвеку была непрыступнай для ворага. Горад тройчы бралi, ды не ўзялi татарскiя орды, не па зубах аказаўся ён i полчышчам маскоўскага цара Аляксея Мiхайлавiча, што агнём i мячом спусташалi, выпальвалi нашу зямлю... Тут рабiлi вялiкiя справы дабрадзейныя i мужныя землякi. У другой пасля Нясвiжа сталiцы радзiвiлаўскiх уладанняў была першая ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм гiмназiя, дзейнiчаў тэатр, балетная школа, ткалiся апетыя Багдановiчам дзiвосныя паясы. Тут, ужо ў 1920 годзе, палыхнула паходня Слуцкага Збройнага чыну... Цяпер аб тым тое-сёе можна даведацца, а для мяне, нават пасля атрымання унiверсiтэцкага дыплома, усё гэта заставалася за сямю пячаткамi. Пакуль не заглыбiўся ў першакрынiцы...

— Не раскажаш, чаму развiтаўся з кiношнай «епархiяй»?

— Быў рэдактарам у сцэнарным аддзеле, мне падабалася працаваць з матэрыялам для дакументальных стужак. Але аднойчы — загад: тэрмiнова «арганiзаваць» серыю сцэнарыяў пад модны тады партыйны клiч «Девушки, на трактор!». Я шчыра выказаў меркаванне, што лозунг — нежыццёвы. Цi мне, вясковаму чалавеку, не ведаць: трактар — не жаночая справа, асобныя гераiчныя выключэннi не ў лiк. Сталi нацiскаць, я кажу начальнiку: «А сваю жонку, дачку вы на трактар пасадзiлi б? Я сваю — не!» Само сабою, рэакцыя была iмгненнай. Маўляў, хутка будзе пераатэстацыя кадраў, дык вы (я, значыць) яе наўрад цi пройдзеце... Перапрашаць-кланяцца не стаў, спадзявацца на разуменне падчас iдэалагiчнай экзекуцыi — таксама.

— А што за гiсторыя здарылася на тэлебачаннi, якое ты таксама мусiў пакiнуць?

— О, той гiсторыi на ўсё жыццё ўдзячны, бо яна звяла мяне i нават зблiзiла (тут ужо можна вiнавацiць мяне ў нясцiпласцi) з незвычайным чалавекам у шэрагу найцiкавейшых асоб, якiх пашчасцiла зведаць. Кажу пра цудоўнага пiсьменнiка i адважнага рыцара Праўды Алеся Адамовiча. Ён, можа, як мала хто яшчэ, мыслiў глабальна i глыбока, з публiцыстычным напалам выказваў думкi аб самых вострых, самых надзённых праблемах сучаснасцi. Ужо iшла гарбачоўская перабудова, але... за шырмай гучнай, узнёслай рыторыкi па сутнасцi мала што мянялася. У Беларусi дык асаблiва — трапна ахрысцiў яе «Вандэяй», запаведнiкам старой камунiстычнай сiстэмы Алесь Адамовiч. Як i раней, ён быў у апале, яго выганялi то з Мiнска ў Маскву, то з Масквы ў Мiнск. Не супынялася масiраванае цкаванне творцы-змагара рэакцыйнымi, прадажнымi служкамi ўсё яшчэ старога рэжыму. Яму прыляпiлi ледзь не крымiнальную па тым часе мянушку «пацыфiст» (што ў перакладзе на мову 1937 года гучала як «вораг народа»). Разам з Васiлём Быкавым, прыстасоўваючыся да тагачаснай iдэалагiчнай тэрмiналогii, кляймiлi ў опусах кшталту «Пена на волне перестройки» i г.д. А каб даць слова ў адказ — дык нi-нi!

— I ты, нягледзяы нi на што, адважыўся запрасiць Алеся Мiхайлавiча ў эфiр?

— Ён нечакана пагадзiўся, дадаўшы: «Толькi думаю, што маю балючую тэму нiхто не прапусцiць».

Як зараз бачу: у тэлестудыi «Лiра», дзе iшоў запiс i якая не раз прымала знаных дзеячаў лiтаратуры i мастацтва, сабралася шмат супрацоўнiкаў: тое, што гаварыў пiсьменнiк, было смелае, новае, нiколi раней не чутае.

Мы з рэжысёрам Уладзiмiрам Забелам адзнялi вялiкi, надзвычай насычаны матэрыял. А кiраўнiцтва за галаву схапiлася: «Безобразие, это же вразрез с генеральной линией КПСС! Почему узду на него не набросили?» У ЦК — скандал, пагроза санкцый. Потым ўказаннi: «опустить», «сократить», «выбросить», «вырезать». Ды ўсё — самае iстотнае! Каб уратаваць каштоўную праграму, мы з калегамi пайшлi на хiтрасць: згодна кiвалi галовамi, а самi скарацiлi толькi тое, што неяк паддавалася скарачэнню. У вынiку зноў скандал, гатовы матэрыял кiнулi на палiцу, а мне загадалi напiсаць заяву «па ўласным жаданнi», калi не хачу фармулёўкi «прафнепрыгоднасць»...

На працу мяне нiдзе не бралi, а ў сям'i было двое малых. Толькi я нi аб чым не шкадаваў i не шкадую — рабiў, як сумленне падказвала.

Нарэшце ўладкаваўся вартаўнiком. Аднойчы чую выступ Гарбачова, i — о, дзiва! — у iм агучваюцца iдэi Алеся Адамовiча (як потым даведаўся, ён здолеў дастукацца да генсека). I па беларускiм тэлеку паказалi нашу «крамольную» праграму! Нават запрашалi вярнуцца. Але ў адну i тую ж раку двойчы не ступiш.

— Ды рака бяжыць, адны каштоўнасцi змяняюцца другiмi. Што для цябе нязменна дарагое?

— Сям'я, якой жыву, якую люблю. Мне пашчасцiла на добрую, разумную жонку, цудоўных дачок, мiлую ўнучачку, з якой нi на мiг бы не разлучаўся. Адоранае дзiця, з фантазiяй, чулым сэрцам. Любiць кнiжкi, вучыцца музыцы. Хай яе вочы ўбачаць на яве тую мару, якую мы, старэйшыя, так i не здолелi ўвасобiць у жыццё — убачаць вольную, беларускую Беларусь.

— I апошняе. Зараз што-небудзь пiшаш?

— Рэдка, нават лiсткi з напiсаным раскiдваю дзе папала. Нiдзе не друкуюся, нiколi не падаваў заявы ў пiсьменнiцкi Саюз. Разумею, так цяпер не пiшуць, а перайначваць сябе позна. Вось сабраў некалькi вершаў розных год, пачынаючы з «Ты мне вясною прыснiлася», ды наўрад цi каму зараз гэта цiкава.

— Зноў ты ў сваiм рэпертуары. А па-мойму, простае i шчырае паэтычнае слова ад народнай песеннай традыцыi калi i не ў модзе, дык — над ёю. I значыць, на ўсе густы i часы! Але паглядзiм, як успрыме гэтыя вершы чытач. Можа, i добры кампазiтар зачэпiцца вокам? Яны ж, здаецца, самi просяцца на музыку...

* * *

Мiхась ШУШКЕВIЧ

Ты мне вясною прыснiлася

Летняя ночка купальная

Яснай растаяла знiчкаю.

Падаюць зоры свiтальныя

Ў чыстыя воды крынiчныя.

Ой ты, дзяўчыначка мiлая,

Як жа ты свет упрыгожыла.

Ластаўка ты лёгкакрылая,

Светлы мой сон растрывожыла.

Ты мне вясною прыснiлася