Адам Глёбус
СВОЙ МЕНСК...
Усё часьцей згадваецца мой горад, якога няма...
Бераг Сьвiслачы, Траецкае прадмесьце, ружовая лазьня, тоўстыя сьцены, маленечкiя падсьлепаватыя вокны. Старыя менчукi кажуць, што ў той лазьнi падчас апошняй нямецкай акупацыi мясьцiлася падпольная друкарня, дзе выдавалася антыфашысцкая газэта. Уяўляюцца: стосы набрынялай вiльгацьцю паперы, людзi, што выходзяць у ваенную ноч, хаваючы за пазухай скруткi антырэжымных лiсткоў, аголеныя кабеты зь дзецьмi, што мыюцца й ведаць ня ведаюць пра патаемную рэдакцыю... Лазьню зьнесьлi, разбурылi сьцены, падобныя да абарончых муроў. Лазьня не ўпiсалася ў рэстаўрацыйны праект. Шкада.
Так не знайшлося месца ў архiтэктурных плянах будучага Менску й стадыёну, што некалi стаяў за Палацам спорту, што на праспэкце Машэрава. Стадыён спачатку закiнулi, i, як кожны закiнуты стадыён, ён пачаў нагадваць свайго прашчура — рымскi Калiзэй. Трыбуны пазарасталi быльнягом. Камэнтатарскiя будкi страцiлi шыбы, а пазьней — рамы. Поле пакрылася ямiнамi, у якiя зьбiралася вада. Спартоўцы туды не хадзiлi, замест iх мясцовыя сабачнiкi выгульвалi сваiх улюбёнцаў. Разбураны стадыён мне падабаўся, асаблiва ў цiхую, летнюю, перадвечаровую пару. Можна было прысесьцi на трыбуне й напiсаць хоку пра зьменлiвы сьвет i нетрываласьць iснага. Стадыён ня проста зьнесьлi, на ягоным месцы выкапалi катлаван, якi залiлi рачной вадою — такiм чынам пашырылi Сьвiслач.
Аднойчы мне давялося назiраць, як у люстры Сьвiслачы адбiваецца полымя пажару. Гарэў кiнатэатар «Летнi», што некалi стаяў у парку культуры й адпачынку iмя пралетарскага пiсьменьнiка Горкага. У «Летнiм» праходзiлi самыя позьнiя кiнасэансы. Пачыналiся яны ў 22-20, а то i ў 22-30. Хадзiлi чуткi: што там зьбiраюцца бандыты, i нехта з крымiнальнiкаў кiнуў недапаленую папяросу ў складкi заслоны. Пачаўся пажар. Менчукi з усяго гораду зьехалiся паглядзець на начное вiдовiшча. Пажарнiкi асаблiва не шчыравалi. «Летнi», збудаваны з сухога дрэва, згарэў ушчэнт. Па горадзе луналi спадзеўкi, што кiнатэатар адбудуюць, што «Летнi» будзе прыгожым i шкляна-бэтонным. Але нiхто не распачаў адбудоўваць кiнатэатар. Неўзабаве скончылася эпоха вялiкага кiно. Тэлевiзiя й вiдэамагнiтафоны забралi ў кiнатэатраў iх папулярнасьць. Цэлыя й дагледжаныя кiнатэатры стаяць паўпустыя. Некаторым пашанцавала, iх пераабсталёўваюць, як «Беларусь» — перабудоўваюць у музэй сучаснага мастацтва. Пра кiнатэатар «Летнi» забылiся.
Так пачалi забывацца чырвоныя агiтацыйныя шчыты, якiмi ўпрыгожвалi горад у часы таталiтарнага рэжыму. Ледзь ня кожны заводзкi паркан завешваўся лёзунгамi пра велiч камунiстычнай партыi й выключную ролю пралетараў у пабудове сьветлай будучынi. Камунiзм не надышоў, як не прыйшоў Гадо ў п’есе Бэкета. Савецкую агiтацыйную дыкту зьнесьлi на сьметнiк. Пралетары завялi. Папрыцiхлi заводы. Усе «Трактарныя», «Маторныя», «Шарыка-падшыпнiкавыя»... Менск не належыць пралетарыяту. Пачварная дыктатура рабочых зьмянiлася на гадкую дыктатуру электарату. Хаблы ад iмя хаблоў запраўляюць у Менску.
Толькi быў i кароткi сьветлы час. Тады ў домiку, дзе адбываўся першы зьезд Расейскай Сацыял-Дэмакратычнай Рабочай Партыi, гандлявалi галяндзкай мэбляй. На тэлевiзii ў фатэлi сядзеў падобны да Пятра Машэрава артыст, курыў люльку, пускаў дым i казаў пра выдатную мэблю з Амстэрдаму. Зараз у дамку iзноў адно музэй расейска-яўрэйска-беларускiх рэвалюцыянэраў. Але мне падабаўся гэты крыты шыфэрам, зялёны аднапавярховы дамок якраз у той час: калi палова была музэем, а палова крамаю, калi не прыпаўзалi ў яго чырвона-карычневыя маргiналы са сьвiнячымi прозьвiшчамi, кшталту Зюган. Не прыходзiлi, не размахвалi крывавымi анучамi й не агiтавалi зьнiшчыць Беларусь. Камунякi агiтуюць удзень, а ўвечары каля зачыненага дамка зьбiраецца басота й п’е гарэлку за столiкамi пад парасонамi.
Цяпер у Менску можна пiць гарэлку, вiно й пiва проста на вулiцы, а ў часы камунiстычнага завiхрэньня за гэта забiралi ў аддзяленьне. Людзi, што хацелi выпiць, хавалiся ў цёмных кутках паркаў, у пад’ездах, на могiлках. Усе менскiя могiлкi былi неахайныя, непрыбраныя, дзiкунскiя. Кальварыя не складала выключэньня. Стаяла захламленая сьмецьцем, iржавая, нямеценая. Цяпер Кальварыйскiя могiлкi прыбралi, пафарбавалi, пачысьцiлi й падмялi. Сёлета на iх зноўку пачалi хаваць. Месца каштуе шаснаццаць мiльёнаў рублёў. Нядорага. Зьбiраць грошы на аднаўленьне Кальварыйскага касьцёлу менскiя каталiкi пачалi ў 70-х. Да нас у кватэру прыходзiла мамiна сваячка, цётка Вiкця. Бацька даў на касьцёл дзесяць савецкiх рублёў. Вiкця казала, што ўсе, хто жыве побач з Кальварыяй, ахвотна ахвяруюць. Абрыдла сьметнiца, у якую ператварылiся старажытныя могiлкi. Касьцёл адчынiлi. Вiкцiн сын — Анатоль — iграе ў iм на аргане. Можна ў нядзелю ранiцай схадзiць i паслухаць.
Ня ведаю як хто, а я любiў рок-канцэрты. Быў у Менску час, калi ўсе хадзiлi на рок-тусоўкi. У горадзе склалася можа сто, а можа й дзьвесьце рок-камандаў i ўсе лабалi, i ўсе сьпявалi, i ўсе хацелi стаць вялiкiмi й знакамiтымi. Не атрымалася. Цяпер у Менску пануе музыка расейскай эстрады. Ня слухаю й не люблю.
Напрыканцы 80-х здавалася, што яшчэ крок, i нашая «Бонда» цi «Мроя» стануць «Depeche Mode» цi «AC/DC». Ня сталi. Так i з адлегласьцямi. Раней, калi даводзiлася прылятаць у стары менскi аэрапорт, што на вулiцы Аэрадромнай, думалася: як далёка аэрапорт ад цэнтру. Цяпер, як зьявiўся Менск-2 пад Смалявiчамi, Менск-1 ледзь ня ў цэнтры сталiцы. Фокус. I ранiцай, едучы сорак кiлямэтраў у Менск-2, думаецца: добра было б, каб... Каб працаваў Менск-1. Каб беларускi рок-гурт «Бонда» займеў сусьветную вядомасьць. Каб Васiль Быкаў атрымаў Нобэлеўскую прэмiю. Каб... Дарэмныя спадзяваньнi. Нiхто ня зьдзiвiцца, калi заўтра-пазаўтра аэрапорт Менск-1 наогул зьнясуць, як стадыён за Палацам спорту.
Што зьдзiўляцца, ва ўсе часы ў Менску нехта нешта зносiў i будаваў, будаваў i зносiў. Зьдзiўляе iншае — зьнесьлi ледзь ня ўсю вулiцу Чарнышэўскага, а мой любiмы дуб застаўся. У маленстве пад тым дубам, дубам зеляненькiм, я зьбiраў жалуды. Iдучы ў дзiцячы садок, мы з бацькам заходзiлi па жалуды. Што можа суцешыць хлопчыка болей за жолуд у кiшэнi? Ну хiба што каштан. Прыемна зьбiраць каштаны, але жалуды люблю больш. Дуб стаiць, а нiводнага двухпавярховага дамка побач няма.
У нягеглых дамках жылi мае аднаклясьнiкi. Дзе яны? Ня ведаю. Пэўна, большасьць засталася ў Менску, але мiнула трыццаць гадоў, i пазнаць iх не змагу.
Мусiць, не пазнаю Мiшу Пракоф’ева, зь якiм хадзiў у гурток маляваньня да Сяргея Пятровiча Каткова. Мiшка выдатна маляваў тралейбусы, Менск i талеркi зь яблыкамi. Сяргей Пятровiч любiў Мiшку Пракоф’ева. Пятровiч наогул любiў дзяцей, якiя малявалi. Праз гурток Каткова прайшлi ледзь ня ўсе менскiя мастакi. Суровыя, як Стальмашонак i Данцыг. Дадаiстычныя, як Сумараў i Хацкевiч. Практычныя, як Рагалевiч i Кiрылаў. Каткова даўно няма. Вучнi носяць кветкi на магiлу. Я не нашу. Пэўна ня ходзiць да Сяргея Пятровiча на могiлкi й Мiшка Пракоф’еў. Можа й памыляюся. Дакладна тое, што на вулiцы Чарнышэўскага стаiць дуб, пад якiм у маленстве я зьбiраў жалуды.
Мне хутка сорак, i, натуральна, узьнiкае жаданьне занатоўваць успамiны. Зрэшты, мэмуарнасьць i дакумэнтальнасьць мяне вабiлi заўсёды. Разважаць на адзiноце пра хуткаплыннасьць iснага досыць прыемна, а таму й занатоўваю згадкi пра свой Менск. А што за горад безь людзей, бяз постацяў, без асобаў?
Даволi часта мне кажуць: «Табе пашанцавала... Ты ведаў Караткевiча, Стральцова, Танка, Анiкейчыка, Кiшчанку...» Сапраўды, я шмат каго ведаў, шмат з кiм гаварыў, працаваў... I амаль нiчога не напiсаў пра вядомых людзей. Не лiчыў за важнае ўхваляць тубыльцаў. Верыў ва ўласную адметнасьць, абранасьць, велiч. Парыж, Лёндан, Нью-Ёрк, Камю, Пiкаса, Вазарэлi — вось постацi й гарады, дзе шукалiся адпаведнасьцi i ў якiх бачылiся ўзоры чыстае красы. А Менск, тутэйшыя людзi — эпiзод, фрагмэнт, кавалак, ня варты ўвагi. Цяпер iнакш. Зараз маленькая дэталь, зьнiтаваная зь Менскам майго дзяцiнства, даражэйшая за залатую маску Тутанхамона.
Вяртаўся я са школы, мне было гадоў восем. У двары сустрэў маму, яна йшла адчыняць сваю бiблiятэку. Загаварылi пра школу. На той самай вулiцы Чарнышэўскага, дзе стаiць мой дуб. Быў дзень раньняе восенi з сонечнасьцю й мяккiм цяплом. У Стральцовых, на першым паверсе, былi паадчыняныя вокны. Раптам у ваконным прагале зьявiўся дзядзька Мiхась зь вiльготнымi шкарпэткамi ў руцэ. Шкарпэткi павесiлiся на асьветленую промнямi фортку. «Мiша, ты што робiш?» — заўсьмiхалася мацi. «Ня бачыш? Шкарпэткi дасушваю. На працу трэба бегчы, а яны з самай ранiцы нiяк ня высахнуць». «Ты iх папрасуй. Прас хутка падсушыць». «Ай, на сонцы высахнуць». Стральцоў прапаў у цемрадзi маленечкай двухпакаёўкi. Чаму так ярка помняцца мокрыя шкарпэткi ў руках маладога Стральцова? I так цьмяна, невыразна праступаюць у памяцi доўгiя вечаровыя размовы пра паэзiю. Можа час не прыйшоў, каб занатоўваць гутаркi са Стральцовым?
Успамiны пра Ўладзiмера Караткевiча гэтаксама зьнiтаваныя больш з побытам, чым з творчасьцю. Аднойчы Валянцiна Бранiславаўна — жонка Караткевiча — зьяжджала ў камандзіроўку. Напярэдаднi паспрачалася зь дзядзькам Валодзем, што схавае ў кватэры пляшку гарэлкi, а той ня знойдзе да яе вяртаньня. Сказала. Схавала. Зьехала. Караткевiч, вялiкi майстар хаваць i знаходзiць, шукаў-шукаў i не знайшоў. Калi цётка Валя вярнулася, дык вачам не паверыла — пляшка была на падваконьнi за пiсьмовым сталом, там, дзе яна яе i паставiла. «Нашто хаваць, калi знойдзе? Вось i паставiла ў кабiнэце, на самае вiднае месца». Уладзiмер Сямёнавiч закрыўдаваў. Сказаў, што нiякай пляшкi на падваконьнi не было, што Валька яе паставiла тады, як прыехала. Караткевiч быў крыўдлiвы, як дзiця. Усе пра тое ведалi. Ну прывезла Валянцiна Бранiславаўна бутэльку, дык прывезла. Ня можа чалавек прайграць спрэчку, дык Бог зь ёй, зь нiкчэмнай спрэчкаю. Нiхто не шукае на вiдных, сьветлых, чыстых месцах. Шукаюць у цемры, у кутках, у тайнiках. Нашто хаваць празрыстую вадкасьць каля сьветлых шыбаў? Ня трэба так рабiць. I доказам хай служыць пляшка на падваконьнi ў Караткевiчаў.
Так i я адмовiўся ад доказаў i перакананьняў у гутарцы-спрэчцы зь сябрам Караткевiча — Валянцiнам Ждановiчам. Мы бралi чарку з нагоды выхаду маёй кнiжкi «Сьмерць-мужчына». Валянцiн, тады супрацоўнiк часопiса «Маладосьць», даставаў паперу на часопiс i адпаведна на кнiжкi, што выходзiлi ў бiблiятэчцы «Маладосьцi». Я быў яму ўдзячны. За сталом я згадаў, як у 78-м, пад самы Новы год, ён фатаграфаваў мяне разам з Уладзiмерам Сямёнавiчам. Валянцiн сьцяўся, набычыўся, сказаў, што нiколi ў жыцьцi не здымаў мяне з Караткевiчам. Я настойваў. Згадваў пра тое, як трымаў лямпу асьвятленьня. I чым больш пераканаўчымi былi дэталi, тым больш непахiсным рабiўся Ждановiч. Нарэшце ён выбухнуў, сказаў, што я ня маю маральнага права кепска пiсаць пра Караткевiча. Ждановiча супакойвала ўся тагачасная рэдакцыя «Маладосьцi». Зрабiлася млосна. Я адмовiўся ад сваiх словаў i папрасiў прабачэньня ў Валянцiна Ждановiча. Ну не здымаў. Ну не было пляшкi. Нi Караткевiча, нi Валянцiны Бранiславаўны, нi Ждановiча няма. Валянцiн павесiўся ў дзень сьмерцi Ўладзiмера Сямёнавiча. Павесiўся ў рэдакцыйнай фоталябараторыi. Цяжка было глядзець на апячатаныя мiлiцыянтамi дзьверы.
Колькi нi спрабую, а не магу згадаць, каб хоць раз я маляваў Дом ураду цi Палац Прэзыдэнта. Я сто, а можа й дзьвесьце разоў выходзiў з дому, каб маляваць Менск. Блукаў у старых кварталах, рабiў замалёўкi невысокiх дамкоў, хат, касьцёлаў, цэркваў... Аднойчы старэнькая кабета спытала: «Нашто ты малюеш трухлявае мiнулае? Не сягоньня-заўтра нас адсюль выселяць, дамкi-баракi зьнясуць, а на iх месцы пабудуюць высокiя хмарачосы». Пытаньне загнала ў змрочную разгубленасьць. Сапраўды. Нашто мне стары Менск? Нашто малюю тое, чаго заўтра ня будзе зусiм? Яно сплыве ў бясконцае далёка, сплыве незваротна... Менск 60-70-х значна далей ад нас, чым Рымская iмпэрыя. Рым ёсьць у кожнай другой кнiжцы, у кожным падручнiку. А Менск зьнiкае. Дык нашто пра яго пiсаць? Нашто маляваць дом, якi заўтра-пазаўтра зьнясуць? Значна пазьней, праз гадоў пяць пасьля размовы са старой цёткай, я прыйшоў да высновы: каб працаваць i плённа рабiць работу, нельга пытаць: «Нашто?» Нiхто, сам Бог дакладна й адназначна не адкажа на пытаньне: «Нашто ёсьць тое, што ёсьць?» Але я мусiў адказаць старой жанчыне. Маўляў, тут будуць рабiць рэстаўрацыю, а я рыхтую праекты рэканструяваньня вашых дамоў. Кабета ня верыла. Я й сам ня верыў, але выйшла па-мойму. У доме, намаляваным у той дзень, празь дзесяць гадоў адчынiлi музэй Максiма Багдановiча. Я схлусiў жанчыне, а мая няпраўда абярнулася праўдаю. Такое здараецца ў Менску. Гэта здарылася ў той час, калi менскiм мастакам падабалася маляваць старую архiтэктуру, калi фатограф Зянон Пазьняк блукаў па горадзе ў даўгаполым палiтоне. Зянон фатаграфаваў Менск, а я маляваў сонечную восень.
Менск — 20.04.1998
