ФIЛЯЗОФIЯ СВАБОДЫ.
Гутарка з Васiлём Быкавым
— Чалавек, як i кожная жывая iстота ад Бога, нараджаецца свабодным. I таму, як бы нi складвалася далейшае iснаваньне гэтай iстоты, заўсёды ў iм застаецца ў той цi iншай меры iнстынктыўнае iмкненьне да свабоды.
У адрозьненьне ад iншых жывых iстотаў, чалавек ня можа iснаваць у стыхii свабоды. Яго свабода звычайна абмяжоўваецца грамадзтвам, сацыяльным жыцьцём i рознымi iншымi ўмовамi, якiя вынiкаюць з таго, што чалавек усё ж, апроч усяго, i iстота грамадзкая. I ён вымушаны падпарадкоўвацца розным умоўнасьцям, якiя на яго накладвае ня толькi жыцьцё, але й грамадзтва i, асаблiва, улада. Тым ня менш, як чалавек, так i нацыя захоўваюць у сабе ў самых жорсткiх умовах беззаконьня, тыранii, няволi — гэтае закладзенае ад Бога iмкненьне да свабоды.
— Цi ёсьць матэрыяльныя, намацвальныя доказы таго, што свабода — гэта найбольш натуральны, канструктыўны, прагрэсiўны лад жыцьця?
— Безумоўна. Апроч iнстынктыўнага iмкненьня да свабоды, у чалавека яшчэ ёсьць i сацыяльнае, так сказаць, наканаваньне свабоды. Таму што менавiта ў стане свабоды чалавек можа з найбольшым эфэктам рэалiзаваць сябе, як боскае стварэньне, па-першае, i, па-другое, як грамадзкае стварэньне таксама. Толькi ў стане свабоды ён можа даць найбольш для сябе i даць найбольш для грамадзтва.
Праўда, якраз апошняе, я думаю, самае складанае. I ня ўсе, прынамсi, што датычыцца ўлады (у якой бы форме яна нi выяўлялася — тыранii, дэспатыi дый дэмакратыi), гэта разумеюць. Некаторыя думаюць, што ў стане закабаленьня, заняволеньня чалавек можа даць больш. I мы гэта бачым нават на прыкладзе нашай найноўшай гiсторыi, на прыкладах з нацысцкага рэжыму або камунiстычнага, калi з чалавека выцiскалi ўсё, колькi можна, i гэтага было недастаткова. I толькi ў самы апошнi час на прыкладзе гiсторыi Савецкага Саюзу або Расеi стала зразумела, што тыранiя i закабаленьне — гэта ня самы прадуктыўны мэтад жыцьця, што ёсьць прыклады з захаду, калi ў стане свабоды чалавек i грамадзтва могуць даць нашмат болей для цяперашняга свайго iснаваньня, а таксама для будучынi.
— А чаму тады некаторыя людзi, нацыi дабраахвотна адмаўляюцца ад свабоды, ад незалежнасьцi?
— Гэтае адмаўленьне сапраўды назiраецца ва ўсе часы гiсторыi i ў наш час. Але гэта ня ёсьць дабраахвотнае адмаўленьне ад свабоды. Усё ж ад свабоды, я так мяркую, нiхто дабраахвотна не адмаўляецца. Бо, як я ўжо сказаў, гэта боскi дар. Ёсьць iнстынкт свабоды. I калi ад яго адмаўляецца асоба або нацыя, ёсьць пэўныя прычыны. Па-першае, тыранiя сiлы. Сiла можа падавiць свабоду. Гэта вельмi проста, заўсёды так было. А яшчэ можа задушыць свабоду фальшывая, уяўная думка наконт таго, што ва ўмовах несвабоды лягчэй выжыць. Яно й сапраўды так часам бывае ў гiсторыi, што, скажам, у турме, у казарме сапраўды лягчэй выжыць. Бо там, па-першае, патрэбы чалавечае асобы i грамадзтва звужаюцца, абмяжоўваюцца, а па-другое, там забясьпечаны нейкi мiнiмум для выжываньня. Гэта мы бачым ва ўмовах вайны таксама. Грамадзтва або чалавек iдзе на гэта тады, калi выбар для iснаваньня крайне звужаны.
— Цi можа быць паўнавартасным жыцьцё без свабоды? Маўляў, пачакайце, я зараз выжыву, а пасьля буду жыць свабодна.
— Такое меркаваньне вельмi распаўсюджанае. Асаблiва ў несвабодны, таталiтарны час чалавек iдзе на ўступкi перад сумленьнем, нават на ўступкi д’яблу, на канфармiзм з такiм меркаваньнем, што гэта ўсё часовае, пасьля ў мяне будзе магчымасьць стаць на правiльны шлях. Але, як паказвае досьвед, а таксама шмат якiя лiтаратурныя творы, асаблiва з хрысьцiянскай лiтаратуры, гэта вялiкая аблуда. Бо чалавек, аднойчы паступiўшыся свабодай, пачынае прыносiць у ахвяру несвабодзе iншыя часткi свае псыхалёгii, свае веры, iдэалёгii i ўрэшце ператвараецца ў нявольнiка.
— Калi мы назiраем, як большасьць беларусаў адмаўляецца ад свабоды, цi можам мы казаць, што нацыя сфармавалася? Цi можа адмаўляцца ад свабоды здаровая нацыя?
— Свабодная нацыя i свабоднае грамадзтва, канечне, нiколi не адмовяцца ад свабоды. Бо нацыя дасягае такога ўзроўню духоўнага разьвiцьця, калi яна разумее, што ня толькi iснаваць, але й зьдзейсьнiць сваё наканаваньне яна можа толькi ва ўмовах свабоды. Але нацыя павiнна да гэтага дарасьцi. Калi ж яна не разумее значэньня свабоды, тады, натуральна, яна ня можа быць названая здаровай нацыяй. Яна нацыя недаразьвiтая.
Але я ня думаю, што ўсё залежыць толькi ад разуменьня цi неразуменьня свабоды. Тут яшчэ ёсьць шмат умоваў, якiя часам вымушаюць нацыю на няправiльны выбар. I толькi гiсторыя, гiстарычны час можа сьведчыць пра правiльнасьць або няправiльнасьць гэтага выбару. Здаровая нацыя сама рэгулюе неабходную для яе, для выжываньня, перш за ўсё, ступень свабоды або несвабоды. Але зразумець гэта магчыма толькi зь нейкай гiстарычнай дыстанцыi. Бо ў актуальны час несвабоднасьць нацыi ўспрымаецца толькi адмоўна.
— Як адрозьнiць свабоднага чалавека i грамадзтва ад несвабоднага?
— Тут, апрача эмацыйных крытэрыяў, ёсьць яшчэ чыста фiзычныя. Калi браць наш час, то найпершы, самы элемэнтарны паказчык яўнай свабоды або несвабоды грамадзтва — гэта эканамiчны паказчык. Свабодныя нацыi або грамадзтвы жывуць добраўпарадкавана, багата. А нацыi несвабодныя заўсёды жывуць бедна.
— Вельмi распаўсюджаны вобраз — свабоды на барыкадах. Свабода ўвасобленая ў аблiччы прыцягальнай жанчыны...
— Гэта вельмi нават натуральна, што для здаровага фiзычна й псыхалягiчна чалавека вобраз свабоды, калi ўжо гаварыць пра той вобраз на барыкадах зь вядомай карцiны Дэлякруа, увасабляецца такiм чынам. У гэтай мэтафары ёсьць вялiкi сэнс. Ён бачыцца мне яшчэ вось у чым. Свабоду лепей адчуваюць жанчыны. Ня ведаю, чаму так адбываецца, павiнна быць, магчыма, наадварот. Але ў нашай найноўшай гiсторыi гэта так. Усё ж мужчына, як асоба, болей заняволены ў грамадзтве — ня толькi сям’ёй, сваiмi абавязкамi перад дзецьмi, жонкай, але ён заняволены таксама палiтыкай, эканомiкай, начальствам, усёй гэтай вялiзнай сыстэмай, якая называецца соцыюмам. А залежнасьць жанчыны ад соцыюму, вiдаць, меншая. I таму мы маем гiстарычныя прыклады Жаны д’Арк i некаторых iншых жанчын. I гэта знакавая мадэль. Гэта сымбаль свабоды.
— Калi згадаць вайну... Цi наяўнасьць зброi не абвастрае пачуцьцё свабоды? Зброя дае большыя магчымасьцi...
— Так, але зброя i занявольвае, бо гэта вялiкая сiла, якая хоць i служыць чалавеку, але патрабуе служэньня i ад яго. Чым больш эфэктыўная зброя, тым большая патрэба ў яе абслузе. Калi зьявiлася атамная зброя, чалавек стаў дадаткам да яе, яна дыктуе свае ўмовы i ўплывае ня толькi на ягоныя фiзычныя магчымасьцi, але спрыяе перараджэньню чалавека, як асобы. Зброя — гэта вялiзная антыгуманная сiла.
— Мы ведаем, што ў самай жорсткай таталiтарнай краiне абавязкова зьяўляюцца дысыдэнты. Няма такой краiны, дзе не было б супрацiву хоць на ўзроўнi аднаго чалавека. У чым тут фэномэн?
— Што разумець пад дысыдэнцтвам? Iншадуманьне? Дык яго было колькi заўгодна ў нас. Але яно нiяк не праяўлялася. Калi ў iншых краiнах, напрыклад, у Маскве цi некаторых сацыялiстычных краiнах яно мела нейкiя элемэнты праявы, стваралiся нейкiя падпольныя групоўкi, нешта пiсалi, нават распаўсюджвалi сваё напiсанае, дык у нас да гэтага, вiдаць, не даходзiла. Таму што на ўзроўнi псыхалягiчнай апрацоўкi чалавек выхоўваўся ў падпарадкаваньнi гэтай заiдэалягiзаванай, камунiзаванай атмасфэры. I калi наставаў момант яго сацыяльнага сталеньня, ён ужо, як зомбi, меў закладзеную ў сябе iдэалёгiю, за рамкi якой выходзiць ня толькi ня мог, але й не хацеў. Канечне, былi выключэньнi, але яны падаўлялiся ўсёй магутнай карнай сыстэмай таталiтарызму. Тое, што ў нас цяпер называецца праваахоўнымi органамi, было нiчым iншым як карнымi органамi. I карная сыстэма была настолькi дасканалая, што выключала магчымасьць дысыдэнцтва, прынамсi ў Беларусi.
— У якой ступенi сытуацыя сёньня — гэта вынiк адсутнасьцi дысыдэнтаў тады? У суседзяў пачуцьцё свабоды яшчэ за савецкiм часам перадавалася ў сем’ях, а ў Беларусi гэтая сувязь была перарваная...
— Безумоўна, так. Краiны Балтыi i Ўсходняй Эўропы мелi ў сваiм нядаўнiм мiнулым традыцыi хрысьцiянства. Ахоўнiкам традыцыяў была царква, i гэта вельмi шмат значыла. Рэлiгiя ў чорныя часы таталiтарызму не дала перарвацца хрысьцiянскай iдэi. У той час як у Расеi праваслаўная царква пасьля 28-га году пайшла ва ўслужэньне да рэжыму, а пасьля была наогул задушаная. Таму ў нашай iдэалёгii i псыхалёгii элемэнт хрысьцiянства быў у найменшай ступенi эфэктыўны. Цяпер ён зноў падымае галаву, але вось гэтая перарванасьць, дыскрэтнасьць не дае хрысьцiянскай маралi праявiцца на поўную сiлу. Грамадзтва не засвойвае яе, i я баюся, што наогул выпрацавана пэўная паняверка ў адносiнах перш за ўсё да праваслаўнае рэлiгii. Асаблiва ва ўмовах, калi мы бачым, што праваслаўная царква зноў стала ва ўслужэньне рэжымаў — больш дэмакратычных, менш дэмакратычных або дыктатарскiх, як у Беларусi. Тут разьлiчваць на папулярнасьць праваслаўнай царквы не даводзiцца.
— Цi можа свабода давацца цудам, без намаганьняў, без барацьбы? I цi надоўга?..
— Як мы бачым, свабода грамадзтва вельмi цесна зьвязаная з сацыяльным статусам гэтага грамадзтва. У наш час гэта —сувэрэнiтэт i дзяржаўнасьць. Што тычыцца беларускага грамадзтва, то яно дагэтуль не здабыло сувэрэннасьцi свайго дзяржаўнага iснаваньня. I тут разьлiчваць, што свабода будзе дараваная аднекуль зьверху, немагчыма. Уяўляецца, што беларусы ўсё ж страцiлi свой вельмi важны i памысны гiстарычны шанец, якi дала гэтай нацыi на самым пачатку распаду савецкай iмпэрыi гiсторыя. Гэты шанец быў вельмi кароткiм i нацыя яго не скарыстала. Збаёдала нацыя свой шанец. Цяпер застаецца толькi марыць...
— Цi можна казаць, што беларуская нацыя атрымала шанец сфармавацца толькi ў 91-м годзе i што сямi гадоў не дастаткова для таго, каб цела старое нацыi закончыла сваё iснаваньне, а маладое ўстала на ногi? Нацыя яшчэ малая, яна займае, можа быць, адзiн працэнт насельнiцтва...
— Можа i так, можа, яна фармуецца. Але гэтае фармаваньне адбываецца ў вельмi неспрыяльных антынацыянальных умовах. Вельмi марудна i стыхiйна адбывалася ў нас фармаваньне нацыянальнае самасьвядомасьцi на працягу двух-трох апошнiх стагодзьдзяў. Гэта было нават не фармаваньне, а толькi тленьне. Шматлiкiя праявы нацыяналiзму не давалi згаснуць зусiм. Але заўсёды гэта сканчалася катастрофай, i зноў нацыя ўпадала ў паняверку. Сёньня iзноў, як i раней, нацыя апынаецца памiж дзьвюма магутнымi сiламi — з захаду i асаблiва з усходу, — якiя не садзейнiчаюць разьвiцьцю нацыянальнай самасьвядомасьцi. А без самасьвядомасьцi, безь яе ўзроўню i якасьцi немагчымае дасягненьне нацыянальнай дзяржаўнасьцi.
— Але зьявiлася нямала людзей, якiх не было раней, якiя пачуваюцца вольнымi i гатовыя на любое пакараньне, бо ня могуць iнакш...
— Так, гэта дае пэўную надзею, але, разам з тым, у наш час адбываюцца катастрафiчныя працэсы, агулам — зьнiкненьне народа. Нацыянальна арыентаваныя адзiнкi, асобы, нават аб’яднаньнi зьяўляюцца, але зьнiк народ. Раней такiх адзiнак было менш, але затое была нацыя. I носьбiтам нацыянальных працэсаў было беларускае сялянства, так цi iнакш хрысьцiянiзаванае. Яно было носьбiтам i вытворцам нацыянальнай культуры. Яшчэ была нацыянальная iнтэлiгенцыя. Пачынаючы з дваццатых гадоў, з савецкай гiсторыi нашае краiны, нацыянальная iнтэлiгенцыя вынiшчалася i вынiшчылася, мне здаецца, дарэшты. Далей. Было панiшчана, асаблiва ў трыццатыя гады, беларускае сялянства. Горад i гарадзкi пралетарыят, як бы сказалi марксiсты, ня ёсьць нацыянальным. У вынiку глеба, на якой можа нараджацца нацыянальная сьвядомасьць, звузiлася да мiзэрных маштабаў. Бо тое, што мы маем цяпер — не народ, а электарат. Далей важна паставiць пытаньне: электарат для выбараў каго? Як бачым, — для выбараў антынацыянальнае ўлады. Усё гэта робiць нашу нацыянальную будучыню вельмi вялiкай праблемай.
— Якая, на Вашу думку, самая горшая спадчына таталiтарызму для чалавечае асобы?
— Самае згубнае — гэта разбурэньне хрысьцiянскай маралi. Рабiлася спроба прышчапiць новую мараль — камунiстычную, якая ўключала i элемэнты хрысьцiянскае маралi. Але камунiстычная мараль разам з камунiстычным рэжымам дыскрэдытаваная. I цяпер некаторыя хрысьцiянскiя элемэнты камунiстычнай маралi ня могуць быць прынятыя грамадзтвам з прычыны iх дыскрэдытацыi нашым таталiтарным мiнулым. Такiм чынам таталiтарызм пазбавiў нацыю хрысьцiянскай маралi.
— Што патрэбна для таго, каб змагацца за свабоду?
— Для таго, каб змагацца за свабоду, трэба быць цэлым, а ня часткай, трэба быць нацыяй. Польскай, чэскай, нямецкай, якая ўрэшце аб’ядналася. Каб дамагчыся свабоды, трэба дамагчыся дзяржаўнасьцi, а для гэтага трэба разумець сябе нацыяй, асобнай нацыяй. Вось чаму таталiтарныя сiлы найперш адмаўляюць нацыi ў яе асобнасьцi. Беларусам кажуць — вы частка расейскай нацыi. Далей ствараюцца перадумовы iснаваньня гэтай часткi, менавiта як часткi iншай нацыi, а ня цэлага. I таму ўсьведамленьне сябе асобнай цэлай нацыяй разбурае iмпэрскую iдэю. У аснове гэтага працэсу ляжыць мова. Iмпэрцы выдатна ведаюць, што нацыя бяз мовы — гэта ня нацыя. I гэта ўжо палова iхнае перамогi. Асаблiва калi дадаць да гэтага яшчэ эканамiчную нестабiльнасьць, татальны крызыс, поўнае сiлавое закабаленьне, то шанцаў у нас, беларусаў, застаецца вельмi няшмат.
— Якiмi словамi Вы характарызуеце сёньняшняе становiшча ў Беларусi?
— Я называю гэты час часам змарнаваных магчымасьцяў. Але я ўпэўнены, хоць я ня вельмi часта дапускаю нават у думках нейкiх аптымiстычных паваротаў, але ў гэтым выпадку я цьвёрда ведаю, што Беларусь ня можа пайсьцi насуперак усеагульным, сусьветным, эўрапейскiм працэсам. Толькi шкада, што гэта будзе позна, як заўсёды. Мы пойдзем па сваiм гiстарычным шляху не назад, а наперад, як усе, толькi страцiм на гэтым шляху можа пяць, можа дзесяць, а можа i сто гадоў. Такi наш лёс. Лёс, канечне, жахлiвы. Хто тут больш вiнаваты? Я думаю, што ўсё ж вiнаватая нацыя, гэта яе мэтафiзычная вiна.
— Што можна было б зрабiць, каб зьмянiць сытуацыю?
— Рабiць можна i трэба, але для гэтага патрэбная палiтычная воля нацыi i найперш — кiраўнiцтва. Калi гэтае волi няма, альбо яна скiраваная ў iншым накiрунку, то тут нiчога зрабiць немагчыма. I вынаходзiць тут нечага, асаблiва беларусам, ня трэба. Наперадзе прагрэсу, як вядома, iдзе амэрыканскае грамадзтва, там усё вынаходзiцца. Што датычыць нас, трэба проста паглядзець, як гэта робiцца на захадзе i iсьцi ў гэтым накiрунку. Тое, што мы рабiлi раней i да чаго мы iмкнулiся, аказалася збанкрутаваным. Значыць, трэба паглядзець, як робяць iншыя нацыi, якiя пазьбягаюць гэтага тупiка, або выбiраюцца з гэтага тупiка. Выбiраюцца краiны Балтыi, выбiраецца Чэхiя, Польшча. I нам трэба проста iсьцi за iмi. I гэта нам нават дае нейкую перавагу — паколькi мы iдзем за iмi, дык можна пазьбегнуць некаторых памылак, якiя непазьбежныя для тых, хто iдзе наперадзе. Ну дык мы ж i гэтага ня робiм! Мы хочам вынайсьцi нейкi ровар, якi б, калi круцiць пэдалi наперад, вёз бы нас назад. Я думаю, што з гэтага экспэрымэнтатарства нiчога добрага не атрымаецца.
Я не аптымiст, але я такi пэсымiст, якi прагне, каб ягоны пэсымiзм быў абвергнуты жыцьцём цi гiсторыяй, цi нават апанэнтам. Але вось чамусьцi мой пэсымiзм у гэтыя гады не знаходзiць свайго абвяржэньня нi ў якой форме.
Гутарку вёў Вiктар Корзун
Iнтэрвiю
падрыхтаванае зь вiдэаматэрыялаў
Архiву Найноўшае Гiсторыi,
адзьнятых сёлета ў сакавiку.
