Генрык ЖАВУСКІ
ПАН АГІНСКІ
Карціны старой Беларусі
У даўныя часы цярплівы дбайны шляхціц, які меў гаспадарку і статак, заўсёды ў кавалку хлеба мог быць пэўны. Ды й служба па магнацкіх дварах была ня ў крыўду; пан быў апекуном слугі, а калі па-бацькоўску й караў, то па-бацькоўску накіроўваў на жыцьцёвы шлях. Але ня кожны мог даступіцца да двору магнацкага без заслуг бацькі альбо крэўных сваіх ці якіхсьці дабрадзеяў, што ўзяліся б паручыцца. Што да мяне, то на ўсё была Воля Боская, бо прасіць за мяне не было каму. Бацька мой памёр, калі я яшчэ быў пры грудзях матчыных, а калі б і жывы быў ён, шляхціц з засьценку, памяркоўна свайго кавалка ральлі пільнаваўся б; дзе там засьцянкоўцу даступіцца да магната! Маці мая другі раз выйшла замуж, айчым ня вельмі быў рады трымаць мяне ў доме, бо быў бедны ды й уласных дзетак дачакаўся; але Пан Бог сірат не пакідае. Калі мне сем гадкоў мінула, вуй мой, (ён быў возным у Наваградку, дзе меў двор з кавалкам зямлі), зьлітаваўся нада мной і, хоць былі свае двое дзяцей, забраў да сябе. А ўжо потым я, калі выбіраўся ў людзі, дзецям ягоным, хоць і часткова, але, прынамсі, сплаціў з таго, што быў вінен іхнаму бацьку, і маю невялікую дапамогу Пан Бог так паблаславіў, што ўнукі майго вуя кланяюцца людзям ад ветлівасьці і сардэчнасьці, а не з патрэбы. Вуй жыў з вазьнёўства і штодзень яму які тынф перападаў, а часам і залатоўка ў доме зьяўлялася. Вуенка студэнтаў на кватэру брала. Я ж, то боты дарэктарам чысьцячы, то ў касьцёле з брацтвам сьпяваючы, то гарод полючы, змала з працай звыкаўся, што мне потым вельмі прыдалося. Дарэктар у нас разам са студэнтамі кватараваў, сам жа ён быў студэнтам чацьвертае клясы. Ён так навучыў мяне чытаць і пісаць, што ксяндзы-езуіты прынялі мяне проста ў Infimu, не праходзячы Proformy. Вучыўся я спачатку па кніжцы пана дарэктара, але потым вуенка купіла мне Alwara, і ўжо са свайго я вучыўся паволі і старанна, бо штодня вуй мне казаў: «Севярынку, вучыся, не марнуй часу! Пакуль ты малы — я кармлю і апранаю цябе, але як вырасьцеш, усё гэта самому зарабляць трэ будзе, а не жабраваць». І я, бывала, так ляскаўся, каб дзедам прыкасьцельным ня стаць, што з плачам так вучыў і вучыў Alwara на памяць, што перад вакацыямі атрымаў па граматыцы перавод у наступную клясу. Пазьней наш дарэктар уступіў у закон, а я на ягоным месцы стаў дарэктарам і меў па трыццаць тынфаў у квартал. У хуткім часе апанчу я зьмяніў на грэдутуравы кунтушок і дымчаты жупан з пасам напаўядвабным, вуй аддаў мне бацькоўскі палаш, — так што ў нядзелю ці ў сьвята можна было з годнасьцю выйсьці на вылюдзьдзе. І вуявага хлеба я ўжо дарма ня еў, бо перапісваў яму справаздачы і заўчасна прывыкаў да права, і што з retoryki ў праўнікі не пайшоў, то на тое падзейнічала наступнае здарэньне, якое ў зусім іншы сьвет мяне занесла.
Езуіты ў Наваградку ўжо даўно стварылі Кангрэгацыю Марыі; быў і я кангрэгатам і да сяньня пацеры змаўляю з паляцыю. Пасьля сьмерці князя Радзівіла, ардыната Клецкага і Троцкага кашталяна, прэфэктам Кангрэгацыі стаў Ягамосьці Агінскі, ваявода Віцебскі; мяне ж ксёндз рэктар за тое, што я шмат працаваў і прыслугоўваў прафэсарам, прызначыў маршалкам Кангрэгацыі; маршалкаў нас было двох: адзін з канвікту, другі з пансіённых. У нашыя абавязкі ўваходзіла насіць жэзлы перад прэфэктам і стаяць пры ім пад час набажэнства. Калі Ягамосьці ваявода ў дзень Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны прыбыў у Наваградак, айцы езуіты зь вялікай урачыстасьцю аддалі яму прэфэктуру кангрэгацыі. Я, як маршалак, зьвярнуўся да яго з прывітаньнем на лаціне, якое сам склаў ды потым трохі падправіў ксёндз Нарвойш; я вывучыў яго на памяць, гаварыў сьмела і, як людзі казалі, з добрай дэклямацыяй, так, што адразу быў заўважаны Ягамосьці ваяводам. Ён распытаў пра мяне ксяндза рэктара, які, як аказалася, вельмі мяне хваліў. Пасьля набажэнства ён сказаў мне зайсьці да яго, даведаўся, што я ўмею, а каб праверыць, ці добрую маю руку, прасіў напісаць што-кольвечы. Я напісаў яму колькі вершаў Каханоўскага, а зьнізу з прычыны, што Ягамосьці ваяводы імя было Багуслаў, ад сябе дадаў на лаціне: Ingentem Boguslao detero cultum, a me minimo exselsus tibi honor. Яму гэта так спадабалася, што ён паслаў па майго вуя і сказаў яму, што хоча ўзяць мяне ў свой двор. Пасьля гэтых словаў і вуй, і я ўпалі яму ў ногі і зараз жа з дазволу майго пана пайшлі зьбіраць маё драбноцьце і разьвітацца з вуенкай. Не абышлося гэта бязь сьлёз, асабліва з майго боку, бо ажно два разы я расплакаўся: раз — расчуліўшыся, а другі раз — з болю. Вуек, бласлаўляючы мяне, падарыў чатыры залатоўкі і сказаў наступныя словы: «Севярынку, дбай пра тры ласкі. Па-першае, пра ласку боскую, удругарадзь, пра ласку панскую і, па-трэцяе, пра ласку людзкую. Усе мае апякунскія правы я складаю на Ягамосьці ваяводу, пана твайго, а каб, служачы яму, ты не забываўся, што такое ўлада апякунская, то ў астатні раз яе і ўжыю». Ён загадаў мне легчы і трыццаць батагоў мне адлічыў, якіх я ніколі не забудуся, бо так шчыра яны былі дадзеныя. Добра заплаканы, вярнуўся я ў кляштар, дзе спыніўся Ягамосьці ваявода, і які, бачачы мае сьлёзы, уважыў іх за доказ чульлівасьці, хоць яны і не былі адзіна з таго.
Ваявода загадаў падарожнаму канюшаму, каб даў мне каня, на якім я мусіў суправаджаць ягоную карэту. Апроч двох ваяводзкіх разьежджых, якіх я часам, бывала, купаў у рэчцы, ніколі не здаралася мне сядзець на кані, асабліва прыстойна; але дзякуючы крыві польскай мне й за гэтым разам пашанцавала. Бо калі, выехаўшы ўжо з чвэрць мілі за места, Ягамосьці ваявода агледзеўся, што забыўся ў кляштары акуляры, то я завярнуў каня ў места, як укапанага спыніў яго на кляшторным дзядзінцу, адшукаў шкоду, затрымаўся каля ратушы, каб купіць абаранкаў, і, трымаючы ў руцэ акуляры, вярнуўся да пана; а ён мне за гэта падараваў таго самага каня, на якім я меў шчасьце зрабіць яму першую паслугу. Прыбыўшы ў Слонім, дзе Ягамосьці ваявода як стараста Слонімскі часта засядаў, ён загадаў паклікаць пана Шукевіча, маршалка ягонага двору, які тымчасова меў тытул лоўчага Ведэнскага (а памёр падстаростам Слонімскім), і аддаў мяне пад ягоны нагляд як свайго пакайнічага, а таксама паведаміў, што я буду працаваць у ягонай прыватнай канцылярыі. Пан лоўчы Шукевіч паходзіў са старога шляхецкага роду, пад Слонімам меў два спадчынныя фальваркі; ён, як муж разумны і сумленны, часта быў пасярэднікам пана ў ягоных публічных і іншых інтарэсах, а шматлікі двор ў вялікім паслушэнстве ўмеў трымаць. Мне была прызначана плата ў трыста тынфаў у год, аброк на аднаго каня, кватараваньне з двума іншымі пакайнічымі, сынамі абыватальскімі, і месца ля столу маршалкавага. Паводле дваровага звычаю, прынятага на пакайнічага шляхціца маршалак прыбіраў у мундзір дому Агінскіх: у кунтуш з саеты пэрловай, зялёны атласны жупан, гэткі ж ядвабны пас з залатымі квяткамі і фрэндзлямі, зялёную шапку з рудой аўчынкай і чырвоныя боты. У гэтым строі трэба было заўсёды знаходзіцца ў пакоях, а надалей абнаўляць яго за свой кошт. Але на ўступнай пачостцы з дваровымі і пакайнічымі собіла мне абліць свой мундзір чымсьці так, што з чатырох залатовак, якія даў мне вуй, я мусіў адразу выдаткаваць ажно тры.
Укаротцы я асвойтаўся ў магнацкім дворы і хутка зразумеў сваю службу; спаміж прыдворных і пакайнічых быў я найбяднейшы, бо ўсе яны былі панскімі дзецьмі, той-сёй жа і сам панам і, угаджаючы кожнаму, быў я ўва ўсіх у ласцы, пачынаючы ад пана лоўчага Ведэнскага, які часта калегаў маіх выклікаў на кабэрца, ды на мяне ані разу нат голасу ня ўзвысіў. А гэта ўсё таму, што аднаго разу, калі я быў зь ім на кірмашы ў Сталовічах — мы куплялі сукно на лібэрыі прыдворным, — і адзін таварыш панцэрнага з харугві Ягамосьці князя Сапегі, ваяводы Троцкага, прычапіўся да яго і пачаў шукаць прычыны ў маёй прысутнасьці дзеля бойкі, я кінуўся на абарону майго зьверхніка. Пачаў быў ён яго ўгаворваць, ды той нахабнік у запале не задаволіўся тым і яшчэ больш напорыста лез яму ў вочы. Я, хоць таварыш панцэрнага званьня і большага, чымся пакайнічы, няхай сабе й бедны слуга, але ўважаў сябе за шляхціца і, адчуваючы моцную падтрымку, — агаліў шаблю. Нашу на твары памятку па тым, але й той дастаў добра па руцэ. Пан лоўчы не забываўся, як я ягоны гонар абараніў, і таму як найвыгодней заўсёды выстаўляў мяне перад панам. Адшукаў я гэтым павагу і ў маіх калегаў; бачачы мяне з патыліцы, як я налягаў на пяро, доўга думалі, што шаблю я маю толькі для аздобы, а сам сябе паставіў я так, што ні ў якія зьвягі пры двары не ўступаў ні з кім і почасту цярпліва зносіў іхныя папікі, але выпадак з панцэрным засьведчыў, што я ня з тых, хто кідаецца з матыкай на сонца, — пачалі паважаць мяне як чалавека спакойнага зь перакананьняў, а ня з боязі.
Гэтак, ня маючы незычліўцаў, працуючы пад апекай Ягамосьці ваяводы, змоладу маючы ў яго давер, мог бы і я выйсьці ў паны яснавяльможныя, каб не ягоная сьмерць на пачатку Барскай канфэрэнцыі. Штодня малюся за душу майго першага пана, бо ведаю, што ён думаў зрабіць для мяне; а перадусім яму павінны я за тое, што дзяржаўным мужам служыў. Памяць пра першую паслугу ім ніколі не перастане цешыць мне душы, і няхай гэтая мая рэляцыя зацікавіць калі-кольвечы ўнукаў маіх, распаліць у іхных сэрцах тую любоў да свайго, якою да сяньня палаць я ні на хвілю не перастаў.
Пасьля сьмерці Аўгуста ІІІ мой пан, як і ўсё сумленнае панства і мы, шляхта, уважаў за лепшае для сябе, каб каралём быў абраны каралевіч. Паўсюль цяпер пішуць, што Аўгустоўцы былі гультаяватыя, спаілі Польшчу, што нашае мовы ня ведалі і што ўсё-ткі нам лепей мець Пяста, чымся чужога... Зараз і я з гэтым згодны; але тады шляхта прывыкла да роду, які больш за шэсьцьдзесят гадоў над ёй панаваў. За каралямі Сасамі была свабода; было кепска, але было й добра, ды галоўнае, што за іх былі ўсе. Больш прыстойна было шляхце і панам блудзіць са сваімі, чымсьця ісьці слушна з чужымі. Дык вось, значыцца, стольнік літоўскі на трон уступаў; усё сумленнае панства, ня доўга радзячыся, змовілася на ўсім краі распачаць канфэдэрацыю. Зьяжджаліся, высылалі адзін да аднаго патаемных ганцоў, і ўсё йшло да выбуху. Але няпроста было распачаць гэта, бо край быў наводнены чужымі войскамі так, што нельга было прашчаміцца з аднаго ваяводзтва ў другое праз шматлікія заставы, якія праежджых затрымлівалі і шукалі лістоў. Патрэбна была асьцярожнасьць, а тут князь ваявода Віленскі Радзівіл і Ягамосьці Пан староста Зёлаўскі падганялі й падганялі майго пана, каб пачынаў як мага хутчэй, бо прызначылі яго першым міністрам і забавязваліся дапамагаць кіраваць. І слушна абралі, бо гэта была вялікая галава. Але ён усё марудзіў, каб дачакацца вестак з Украіны і ад крымскага хана, якія спадзяваўся атрымаць кожнае хвілі. А пан Богуш, які потым быў генэральным сакратаром Барскай канфэдэрацыі, усё заседжваўся ў майго пана, дзе міжсобку яны радзіліся, і хоць я быў за пісара — ледзьве празь дзясятае даўмеўся пра што, — гэткія былі асьцярожныя. Аж тут аднойчы зрана, а чацьвёртай на досьвітку ў перадпакой спальні пана, дзе я быў на варце, прыходзіць нейкі казак і просіць у мяне неадкладнай сустрэчы зь Ягамосьці ваяводам. — Скажы ж, браце, а што ў цябе за справа да яго?
— Ото везу ему гостыньца од пана моёго Потоцкого, подчашого Літоўского; він ему прысылае дві фуры слывок. На сылу тут прывіз, бо по дорозі всякі задэржуе, а пытаецца: маеш пісьмо? Ото ест лыст од моёго пана. То відбірают ліст, да старшыны нэсуць, а після віддают. Того было зэ двадсат раз, а шчо мэні слыв покралы! і половыны іх нэма.
— Ну то пачакай жа троху, хай пан прачнецца.
— Панычу! Пусьцітэ мэне до Ягомосьці, бо я нэ могу ждаты.
— Ты што, мой каханы, ашалеў ці што, каб я з-за нейкіх сьліў будзіў пана? Пачакай гадзін пару, а калі хочаш, то выпі гарэлкі і пасьнедай, і не настойвай, каб я пану адпачынак перарываў.
— Спасыбі за вашу мылосць, але ані пыты, ані істы нэ буду, покі нэ подывлюся на воеводу. Быйтэся Бога, пусцітэ; мыні трэба зараз ехаты до Боцёк. Збудзітэ пана, бо прысяйбогу, жэ он на вас сэрдытысь будэ, колы ся дознае, шчо вы мэнэ зараз нэ пустылы; а колы я брэшу, то поцім быйтэ мэнэ в смэрт, сам ся навіт положу.
Тады я адважыўся ўвайсьці ў спальню пана.
— Што за пільнасьць? — запытаўся ён.
— Нейкі казак прыбыў з Украіны да Вашамосьці і мае ліст ад Ягамосьці падчашага Літоўскага.
На што пан:
— Зараз жа вядзі яго сюды, — а сам усхапіўся, халат на плечы накінуў, але з гэткім посьпехам, што нават перажагнацца, устаючы з ложку, забыўся.
Я паклікаў казака, той, увайшоўшы, упаў у ногі ваяводзе і падаў яму ліст у шапцы.
— Севярыне, вазьмі ліст і чытай уголас.
Я чытаў, але там нічога такога не было, а толькі просьба, каб Ягамосьці ваявода вярнуў ягоную ўласнасьць староства Бабруйскае ці грошы за яго; а ніжэй у постскрыптум былі гэткія словы: “Адпаведна з тваім жаданьнем пасылаю табе дзьве фуры сьліў-вэнгерак з Мурафы”.
Ягамосьці ваявода загадаў мне:
— Ідзі па Богуша і варачайся назад, — а сам застаўся з казаком.
Пан Богуш быў ужо апрануты і пісаў нешта пры канторцы. Неадкладна мы вырушылі разам і засталі нашага пана, калі ён наліваў келіх гарэлкі казаку. Ягамосьці ваявода і пан Богуш адышліся ад вакна і пачалі пра штосьці міжсобку шаптацца, раз-пораз пазіраючы на мяне. Потым пан сказаў мне:
— Севярыне, пайдзі ў той кабінэт і прынясі вады, мыла, пэндзаль і брытву і падрыхтуйся галіць.
Я быў зьдзіўлены, але загад панскі хутка выканаў і, чакаючы, калі пан сядзе на крэсла, пачаў падпраўляць на дзязе брытву; было мне страшнавата, бо ні разу ў жыцьці я яшчэ нікога не галіў.
Але тут пан сказаў:
— Пакладзі брытву на стол і прысягніся на сьвятым Эвангельлі, што нікому ня скажаш пра тое, што зараз убачыш і пачуеш.
Я прысягнуў, пасьля чаго пан даў знак казаку, і той укленчыў пасярод пакою, дзьверы ў які тым часам пан Богуш пазамыкаў знутры, а Ягамосьці ваявода загадаў мне:
— Севярыне, пагалі галаву гэтаму казаку.
Зь яшчэ большым подзівам я пачаў галіць, аж як паказалася скура, я ўбачыў напісаныя сэрвасэрам літары. Ягамосьці ваявода і пан Богуш наблізіліся і прачыталі наступнае: “Справу нашую пачнем першага верасьня. Порта дасьць помач”.
Неадкладна Ягамосьці ваявода паслаў пана лоўчага Ведэнскага зь нязначным лістом, але з грунтоўнай інструкцыяй у Нясьвіж. Пан Богуш раз за жыда, раз за цыгана, а то зноў у сваёй асобе аб’яжджаў шляхту; не прайшло і трох тыдняў, а рух пачаўся амаль па ўсяе Літве.
Ды што з таго? Порта помачы ня дала, а мы за ўсё мусілі самі й расплачвацца. Ды цуды мужнасьці не маглі супроцьстаяць сіле і абставінам. Часам, аднак, шанцавала і нам. У Сьвіслачы, дзе я першы раз трапіў пад кулі, мы напалі на полк пяхоты; ім даводзіў генэрал Н.; ён капітуляваў і заручыўся подпісам і гонарам, што ані ён сам, ані хто зь ягонае каманды да канца вайны ў Польшчы ваяваць ня будзе. Мы паверылі і дазволілі яму адысьці, а ён праз колькі дзён зноў біўся з намі. Быў я і пад Клецкам, дзе мы з радзівілаўскім аддзелам і зборнай шляхецкай дружынай восем гадзін трымаліся супроць цэлага корпусу; там абедзьве сястры князя Радзівіла з шаблямі нагола атакавалі на чале коньніцы, але непрыяцельская артылерыя была такой моцнай, што ўсё сталася намарна. У гэнай бітве пад Аляксандрам Адынцом, мечніковічам Ваўкавыскім, які пазьней загінуў пад Сталовічамі, забіла каня, а карцеччу адарвала тры пальцы на правай руцэ. Калі б Адынец не загінуў у маладосьці, то зь яго атрымаўся б вялікі военачальнік. За колькі дзён да таго пад Стоўпцамі ён напаў быў на цэлую брыгаду і ў пух разьбіў яе, захапіў абедзьве гарматы, якія закляпаў, бо ня мог забраць. Пан Тадэвуш Рэйтан, які камандаваў ім пад Стоўпцамі, там і навучыўся яго цаніць. Калі пад Клецкам ён убачыў яго, што ён ляжыць пад канём, то заклінаў усіх, каб далі яму каня і ўратавалі ад палону; а калі ніхто не асьмеліўся паахвяраваць сабою, пан Рэйтан пад лютым агнём падаў яму свайго каня, а сам, у рукі свайго лёсу аддаючыся, сказаў:
— Ён вам больш патрэбны, чымся я, бо ніхто вам не дапаможа, а мяне калі схопяць ці заб’юць — ня так важна.
Калі б па тры пальцы страцілі ўсе прадажныя рукі, заместа пачцівага Адынца, лёс быў бы справядлівейшы.
Потым зьнянацку як сыпанулі па нас карцеччу, што мы, страціўшы палову нашых, бязладна сталі адыходзіць. І то яшчэ шчасьце, што, апасаючыся менскага паўстаньня, перасталі нас даганяць, і мы атрымалі пару дзён адпачынку, а князь ваявода — час, каб нас сабраць і павесьці на Ўкраіну дзеля злучэньня з падчашым Літоўскім.
Пераклаў з польскай Алег Дышлевіч
Генрык Жавускі (1791–1866) — буйны пісьменьнік ХІХ ст. Адама Міцкевіча, зь якім Жавускі спаткаўся ў Рыме, захапілі ягоныя аповеды пра часы Станіслава-Аўгуста. Ён і пераканаў свайго земляка ўзяцца за пяро, прадказваючы велізарны посьпех. Дзякуючы гэтаму і зьявіліся знакамітыя «Паментнікі Пана Сэвэрына Сапліцы, чэсьніка парнавскего» (Рым, 1832; СПб, 1839) — шэраг выдатных паводле маляўнічасьці і задушэўнасьці тону карцін старашляхецкага побыту. У нумары 8 «НН» за гэты год мы друкавалі апавяданьне Г.Жавускага «Рэйтан».
