Зьміцер Бартосік
Пад’езд старых кавалераў
Веры Харужай, 48—26
У Маскве непадалёк ад Беларускага вакзалу ёсьць вулiца Вялікая Садовая. А ў доме 10 на гэтай вулiцы ёсьць кватэра №50, «дзе жыў Воланд». У Лёндане ёсьць вулiца Бэйкер-стрыт, «дзе кватараваў Шэрлак Холмс». А ў Кiеве ёсьць Андрэеўскi ўзвоз, «дзе прайшлi апошнiя днi сям’i Турбiных». Турысты перш-наперш сьпяшаюцца наведаць менавiта гэтыя адрасы, дзе жылі тыя прыдуманыя героi. Але адкуль такое імкненьне ў мясьціны прыдуманых падзеяў? Можа быць, гэта дзiцячая прага насамрэч патрапiць у прачытаную некалi казку? Як бы там ні было, лiтаратурны мiт заўжды цiкавейшы за рэальнасьць. Таму ў нашых падарожных нататнiках дамы-музэi вялiкiх, але рэальных людзей заўжды будуць стаяць пасьля тых мiтычных «нячыстых кватэр». Ёсьць такія адрасы і ў Менску.
У 79-м годзе часопiс «Маладосць» пачынае друкаваць псыхалягiчна-дэтэктыўны раман Уладзiмера Караткевiча «Чорны замак Альшанскi». За некалькi гадоў раман становiцца бэстсэлерам, вытрымлiвае некалькi выданьняў у арыгiнале і ў перакладзе на расейскую мову. У iнтэлiгенцкiх дамах кнiга Караткевiча займае пачэснае месца побач з тамамi Булгакава й Акуджавы. У 84-м раман экранiзуецца, што спрыяе яшчэ большаму камэрцыйнаму посьпеху. Агульны наклад «Чорнага замку» наблiжаецца да мiльёну асобнiкаў — выпадак у беларускай лiтаратуры беспрэцэдэнтны. I хоць большая частка накладу перакладная, мне прыгадваецца аплёмбная фраза тых часоў: «Короткевича нужно читать только в оригинале».
«Чорны замак» я перачытваў, нібы правяраючы, наколькi стары раман можа захапiць мяне сёньняшняга. I хоць пэўныя патасныя фрагмэнты твору цяпер нельга чытаць бяз скiдкi на час стварэньня, «Замак» i сёньня захоплiвае. I блiскучай iнтрыгаю, i гатычным антуражам, i спалучэньнем розных эпохаў. Што цiкава — спалучэньнем ня «змрочнага сярэднявечча» са «сьветлым савецкiм» сёньня, а таемнае мiнуўшчыны зь ня менш таямнiчаю цяпершчынай. Прычым Караткевiчаў «наш час» зусiм не ўспрымаецца канкрэтнымi семiдзясятымi гадамi нашага стагодзьдзя. Героi ягонага часу маюць несавецкiя iмёны: Мар’ян Пташынскi, Герард Пахольчык, Адам Хiлiнскi. Цi, напрыклад, Вiтаўт-Ксавэры-Iнэзiлья-Хасэ-Марыя Шапо-Калавур-Лыганоўскi. I зьвяртаюцца яны адзiн да аднаго ня йнакш, як «пане мой вялебны». Нiякiх «дарагiх таварышаў». Быццам аўтар прадчуваў, што ў хуткiм часе iм месца ня знойдзецца.
Калi я чытаў раман, мне нясьцерпна хацелася наведаць тое месца, дзе жыў галоўны герой Антон Косьмiч i дзе адбывалася частка тых неверагодныя падзеяў. Маю на ўвазе «пад’езд кавалераў». Памятаеце?
«У маiм доме пяць паверхаў i чатыры пад’езды. Мой пад’езд трэцi. Завуць яго «пад’ездам старых кавалераў» нездарма. Па нявыказанай iронii лёсу ўсе мужыкi ў iм (пра незамужнiх дзяўчат не кажу) або нежанатыя, або ўдаўцы, або... Але гэта сумная гiсторыя...»
Я быў далёкi ад думкi атаесамляць Альшанскi замак з Гальшанамi. Але ў iснаваньнi менскага дому аўтар не пакiдаў шанцаў на сумневы. Месца дзеяньня было апiсана як з тапаграфiчнай, так i зь лiрычнай дакладнасьцю.
«Ранiцай мяне разбудзiў залiвiсты крык пеўня, а пасьля адчайнадушнае, надрывiстае кувiканьне парасяцi: вiдаць, несьлi ў мяху. Як на вёсцы. I кожную нядзелю мне вось так прыемна. I гэта адна з прычын, чаму я люблю сваю хату. Прыемна гэта казаць: мая хата, мой пад’езд, мой двор... Немагчыма ўседзець на месцы кожную нядзелю, калi цераз тракт ад майго дому адкрываецца рынак худобы: конi, каровы, сьвiньнi, залатыя рыбкi, авечкi, галубы, трусы, лясное зьвяр’ё, птушкi, сабакi i ўсё жывое. Да таго, як агарадзiлi квартал — дзядзькi з вазамi стаялi сабе на тратуарах, а здаравушчыя мацёры, адвалiўшы саскi, ляжалi, мiлыя, на газоне. Харошы куток! Шкада, што рынак куды-небудзь перанясуць. I, галоўнае, у двух кроках ад «вёскi», ад таго куточка, занесенага на брук, вулачка, далей бульвар i шумны вялiкi горад».
Нядаўна, чытаючы Караткевiчавы дзёньнiкi, я зрабiў для сябе «адкрыцьцё»: нумары кватэраў Антона Косьмiча і Ўладзiмера Караткевiча супадаюць. Праз пару гадзiнаў пасьля гэтага я стаяў каля дому № 48 на вулiцы Веры Харужай у Менску.
Пасярод двара я з асалодаю адкрывальнiка аглядаў гэтую жывую i даўно знаёмую мне з кнiгі дэкарацыю.
«Звычайны новы двор з маладымi дрэўцамi, лавачкамi, газонамi, выбiтымi на бубен футбольным мячом. Толькi што ў двары засталося ад зьнесеных хат ускраiны — двухпавярховы дамок, дуб, зарасьцi ясеню, пара груш ды некалькi асуджаных яблынь i вiшань».
Зрэшты, двор — адзiнае, што супадала з кнiгаю. Асаблiвага драматызму ў звычайны краявiд дадаваў той двухпавярховы дамок, афарбаваны чырваньню. Пад’езд жа «кавалераў», у якiм калiсьцi жыў пiсьменьнiк, быў ня трэцi, а другi. Таму што на пляцоўках «хрушчоўскiх» дамоў не магло быць па дзьве кватэры, як у рамане. Аўтар i тут «ашляхецiў» савецкае жытло. З-за чаго блыталася ўся выстраеная сыстэма пражываньня герояў. Я стаяў на другiм паверсе надзвычай чыстага пад’езду, перад 26-й кватэрай з новымi дзьвярыма i не рашаўся пазванiць. Паўзь мяне прабег нейкi iнтэлігентнага выгляду мужчына. «Прабачце», — аклiкнуў я яго. — «Пардон, очень спешу». Я пазванiў. Званок не працаваў. Я пагрукатаў. Нiякага адказу. Напэўна, гаспадароў няма дома.
Ну, павiнны ж жыхары такога пад’езду нешта асаблівае ведаць цi адчуваць. Я йзноў выйшаў на двор, дзе абмяняўся параю фразаў з прыгожай маладой кабетай, што ўваходзiла ў дом. «Даруйце, — сказаў я, — Вам iмя Ўладзiмер Караткевiч што-небудзь гаворыць?» — «Короткевич? Писатель, да? Говорят, он живет в доме, где гастроном.» — «Жыве?» — перапытаў я. — «Ну да. Я так слышала.» — «А што Вы скажаце наконт 26-й кватэры?» — «Ой, я сама тут недавно. Но 26-я продавалась уже раз десять. Наверное, и сейчас переходит из рук в руки». Даведаўшыся ад мяне, што ў ёй жыў Караткевiч, кабета, падумаўшы, спытала: «Так что, мы, выходит, живём в легендарном доме?» — «Выходзiць», — адказаў я.
Мае далейшыя блуканьнi па пад’езьдзе ўсё больш пераконвалi мяне ў тым, што ня варта блытаць лiтаратуру з рэальнасьцю. Караткевiча тут, безумоўна, памяталi. Як шумнага п’янiцу. Старая настаўнiца з чацьвертага паверху паскардзiлася мне на пісьменьніка за тое, што той, п’яны, пераблытаў паверхi i вельмi яе напалохаў сярод ночы, ломячыся ў яе цiхае гняздо. Крыўда бабулi была настолькi натуральнай, быццам iнцыдэнт адбыўся ня тры дзясяткi гадоў, а пару дзён таму.
Пабыўшы ў ролi ўчастковага мiлiцыянта, я падняўся на пяты, цалкам закратаваны паверх. Пажылы iнжынэр з-за кратаў паведамiў мне, як ён шкадуе, што ўвесь час адмаўляў Караткевiчу скласьцi кампанiю за пляшкаю гарэлкi. «Я ведь к водке отношусь строго отрицательно, — сказаў ён, — а сейчас было бы что вспомнить. И даже, может быть, рассказать что-нибудь вам».
Вядома, нi старых кавалераў, нi высакародных псыхiятраў, нi адстаўных шпiёнаў у гэтым пад’езьдзе нiколi не пражывала. I што самае для мяне дзiўнае — «Чорнага замку» з апытаных мною жыхароў нiхто не чытаў.
Ну, навошта было рамантызаваць гэтыя няўдзячныя «хрушчобы» — наракаў я на аўтара. Ну, чаму ён не стварыў свайго «пад’езду кавалераў» дзе-небудзь на няiснай сёньня Нямiзе?
Я выйшаў на вулiцу ды пайшоў на асфальтавую пустку, на месцы якой некалi шумеў Старажоўскi рынак. Вокны Косьмiча па-ранейшаму заставалiся цёмнымi. Закурыўшы, я адкрыў старую кнiгу i пры канцы раману натрапiў на адзiн цiкавы абзац. Якiмi ж па-дзiцячы недарэчнымi выглядалi мае нараканьнi на няспраўджаны мiт!
«Вось i скончылiся мае пошукi, а ўсё адно застаецца адчуваньне нейкай незавершанасьцi, нiбы скончыў альфавiт недзе на трох ягоных чвэрцях. I ўспомнiўся герой нейкага твора, пакаёвы iнтэлiгент, якi цэлы дзень хадзiў па кватэры i абураўся, што вось недзе кошкi нагадзiлi, а ён анiяк ня можа разабрацца, дзе. I толькi вечарам выясьнiў, што гэта зусiм ня кошкi ў кватэры напаскудзiлi, а гэта на вулiцы лiпы расьцьвiлi».
«Наш час» гэтага раману, якi шмат хто ўжо пасьпеў залiчыць у састарэлыя, насамрэч наперадзе. Яшчэ ня раз памяняюцца жыхары ў гэтым доме. Яшчэ ня раз, дзякуючы Караткевiчаву мiту, нехта iншы па-новаму зiрне на такi, здавалася, нецiкавы гарадзкi краявiд. I яшчэ ня раз, праяжджаючы паўз гэты квартал, я скажу свайму спадарожнiку: «А цi ведаеш, пане мой вялебны, што гэта за дом?»
