Сяргей Харэўскі
У сьмерці жыцьцё
Ілюстраваць творы Эдгара По даволі лёгка. Яшчэ ў мастацкай школе мы дзеля забавы малявалі вусьцішныя карцінкі паводле ягоных апавяданьняў. Зазвычай гэта былі сцэнкі гішпанскае інквізыцыі альбо карыкатурныя выявы звар’яцелага арангутанга.
Калі пазьней давялося зноў зьвяртацца да твораў По, я зразумеў, чаму гэтак проста даюцца ягоныя вобразы, чаму іх лёгка можна выяўляць на паперы. Эдгар По друкаваў свае апавяданьні ў газэтах, а таму дасягаў максымальнае завершанасьці, не пакідаючы розначытаньняў. У ягоных творах няма фантастыкі, якая цяжка паддаецца візуальнаму асэнсаваньню. Усё, што ён напісаў, магло адбыцца наяве. Бо любая крымінальная кроніка ў газэце, пагатоў амэрыканская мінулага стагодзьдзя — давала плойму завершаных і жудасных сюжэтаў. Як у апавяданьні «Чорны кот»:
«Абамлеўшы, я адхінуўся да супрацьлеглае сьценкі. Нейкае ймгненьне паліцыянты заставаліся нерухомыя, апанаваныя жахам і пакорлівым страхам. У наступны міг тузін моцных рук завіхаўся каля сьцяны. Яна адразу абрынулася. Труп, ужо падгнілы і ўквэцаны крывёю, стаяў проста перад вачыма сьведкаў».
Згадзіцеся, гэта ўяўляецца адразу, нібы на экране тэлевізару. Але, акрамя простае канстатацыі, аўтар уводзіць яшчэ й перажываньні саміх злачынцаў, распавядаючы ад іхнага імя. Вось дзе зьяўляецца тая паўмістычная атмасфэра, якая і нясе ў сабе мізантрапічную абаяльнасьць ягонае літаратуры. Узяўшыся за алавік, мастак-ілюстратар малюе не дэтэктыўную сцэну, а нешта большае, што ляжыць па-за рэчаіснасьцю.
У адрозьненьне ад сваіх сучасьнікаў, напрыклад Вашынгтона Ірвінга, Эдгар По пераўвасабляў рэчаіснасць у сюррэалізм, апярэдзіўшы гэты стыль на паўстагодзьдзя. А Ірвінг, якога побач з По ўважаюць за пачынальніка амэрыканскае літаратуры, наадварот, сюррэалістычныя паданьні Новае Англіі пераўвасабляў у штодзённасьць, пазбаўляючы іх таямніцаў. Такая «рацыяналізацыя» была даспадобы новым эмігрантам. Мо таму Ірвінга і лічаць заснавальнікам уласна амэрыканскае прозы. А чытаючы Эдгара По, мала хто задумляецца, адкуль ён родам. А тут яшчэ й характарыстыкі канкрэтнага гістарычнага часу прападаюць у ягоных творах. Як у вершы «Анабэль Лі»:
І таму я ўначы тут ляжу на плячы
Самай юнай каханай і пекнай з жанчын
Ў каралеўстве прыморскай зямлі —
Тут, у склепе прыморскай зямлі...
Я ўяўляю сабе шырачэзны дыяпазон візуальнага адлюстраваньня гэтых радкоў: ад клясычнае графікі з прысмакам рэтра, да найноўшага кліпу на МТV. І зноў-такі — ніякіх розначытаньняў. Склеп, нябожчыца, ейны каханак.
Нашмат цяжэй намаляваць партрэт самога Эдгара По. Колькі я ні браўся за гэтую задачу, заставалася пачуцьцё, што малюю нежывога чалавека. Сярод прыжыцьцёвых партрэтаў пісьменьніка няма ніводнага, дзе ён бы паўставаў гэткім, якім быў: алькаголік з заечай губою, з паталягічна ўвагнутым тварам. Усе ягоныя партрэты прыхарошаныя. І ў іх не разгледзець самога чалавека. Бадай, правобраз рэальнага По можна знайсьці толькі ў ягоных творах.
У пісьменьніка ёсьць навэла «Авальны партрэт» — пра мастака, які маляваў партрэт дзяўчыны. Але чым лепей атрымліваўся партрэт, чым больш у ім было жыцьцёвасьці, тым горш станавілася дзяўчыне. Мадэль урэшце памірае, калі перад мастаком на палатне паўстае ягоны шэдэўр. Гэтая навэла спарадзіла цэлую галерэю літаратурных твораў, прысьвечаных тэме партрэта і чалавека. Дарэчы, у першым сваім варыянце, 1842 году, твор зваўся «У сьмерці жыцьцё». Бясконцыя варыянты сьмяртэльных сюжэтаў По забясьпечылі яму доўгае жыцьцё.
