Віталій ПАНАМАРОЎ
«Кахай сваё»
Украінцы маглі б павучыцца ў беларусаў барацьбе за сваю культуру
«Калі паляк заўзята пярэчыць: «Ешчэ Польска не згінэла!», а ўкраінец дагэтуль вагаецца: «Шчэ нэ вмэрла Украіна...», дык беларус цьвёрда перакананы: «Жыве Беларусь!»
Сапраўднымі «касаварамі Беларусі» сёньня можна назваць адразу дзьве нацыянальныя меншасьці: украінцаў Берасьцейшчыны і... уласна беларусаў. Беларусы стварылі сучасную культуру супраціву, якая паядноўвае вытанчаную традыцыю Вялікага Княства Літоўскага і найноўшыя эўрапейскія духоўныя здабыткі з зацятасьцю вахабітаў, што бароняць уласныя сялібы.
У беларускім інтэлектуальным асяродзьдзі сёньня ці не найпапулярнейшым зьяўляецца вясёлы cюжэт, які можна ўмоўна назваць «Снайпэр на даху». Славуты верш Славаміра Адамовіча «Убей президента!», за які паэт год адседзеў у турме, — гэта толькі адзін прыклад распрацоўкі тэмы.
Лукашэнку беларусы назвалі непатрэбным яшчэ ў 1995 годзе, калі зьявіўся гіт Касі Камоцкай «Прэзыдэнт, ідзі дамоў!» Сёньня ж ня меншы гіт — кампутарная гульня «Менск», у якой, каб выйграць, трэба ўзьняць віртуальны бел-чырвона-белы сьцяг і «зваліць Бацьку». Першую чарку беларус п’е «за снайпэра». Таму, апынуўшыся на бальконе апошняга паверху ў цэнтры Менску, мімаволі шукаеш гэтага снайпэра вачыма сярод бляшаных дахаў сталінскіх будынкаў.
Водгульле сучасных беларускіх падзеяў: перасьлед беларускае культуры, зьбіцьцё міліцыяй бяззбройных дэманстрантаў, таямнічае зьнікненьне кіраўнікоў апазыцыі, намаганьні «ўсенароднага фашыста» (выслоўе Адамовіча) прапусьціць праз турмы як найбольш грамадзянаў, дзяржаўная антызаходняя прамаскоўская прапаганда — усё гэта прысутнае нават у творах адарваных ад жыцьця постмадэрністаў. У дэтэктыўнай аповесьці Ўл.Сакалова «Заўжды сьветла ля турэмных муроў» дэталёва апісаны замах на жыцьцё абстрактнага «Прэзыдэнта» Беларусі, прычым спосаб забойства — сутыкненьне грузавіка з бульбай і прэзыдэнцкага лімузыну — адсылае беларусаў да гібелі кіраўніка кампартыі БССР Пятра Машэрава (гэты бэстсэлер, напісаны ў 1991 годзе, апублікаваны па-беларуску толькі сёлета).
У прыпавесьці Адама Глёбуса Дыктатар, ён жа Пачварнік, разьбівае сабе галаву, пасьлізнуўшыся каля басэйну. Урэшце, філёзаф Валерка Булгакаў у артыкуле «Геній Лукашэнкі» тлумачыць прагненьне ППРБ (беларускі эўфэмізм для пазначэньня Першага Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі) пазбыцца дзяржаўнае незалежнасьці і беларускае культурнае ідэнтычнасьці праз расчыненьне ў «расейскім моры» як праяву «комплексу імпатэнцыі» і «комплексу кастрацыі». І нават рашэньне гераіні апавяданьня Наталкі Бабінай: «Забіць чалавека, які агідны», — у Менску адназначна ўспрымаецца ў агульнабеларускім кантэксьце. А найбольш ёмка і дакладна стаўленьне беларусаў да дыктатара здолеў выказаць Андрэй Дынько: «Mors Tua Vita Mea — Твая Сьмерць Маё Жыцьцё».
Аднак беларусы здольныя ня толькі зьедліва сьмяяцца з узурпатара, чые партрэты і сёньня прадаюцца ў цэнтральных кнігарнях. Яны здольныя шчэ й даваць пытлю як спэцпадразьдзяленьням міліцыі пад час мітынгаў і шэсьцяў, так і фашыстам з «Расейскае нацыянальнае еднасьці», якія прысмакталіся да Беларусі дзякуючы сымпатыям «грамадзяніна Л.» да Гітлера. Але найбольш небясьпечным для сёньняшніх папулярызатараў «славянскага базару» ёсьць цалкам легальны клопат інтэлектуалаў пра беларускую культуру: навуковыя досьледы, кнігавыданьне, рэстаўрацыя помнікаў, адукацыя, нават пісаньне прозы ці вершаскладаньне — уласна, усё, што падмацоўвае самадастатковасьць Беларусі.
Сучасная беларуская культура супраціву зьяўляецца, паводле трапнага выказваньня таго самага Славаміра Адамовіча, «контракультурай і контраэкспансіяй на ўсе чатыры бакі». У краіне, дзе прылюдная размова на адной зь дзяржаўных моваў лічыцца праявай нацыяналізму, а сам нацыяналізм разглядаецца як дзяржаўнае злачынства, — у такой краіне звычайныя прафэсійныя дзеяньні інтэлектуалаў стаюць учынкамі, што ратуюць годнасьць нацыі.
Цяпер у Менску актыўна абмяркоўваецца новы сюжэт — «Краіна пасьля Лукашэнкі». «Каралеўства Беларусь», змадэляванае беларускай элітай, зьяўляецца такім самым ідэальным цэнтральнаэўрапейскім праектам, як і саборная Ўкраіна «ад Сяну да Дону». Рэальна ж, пераважная большасьць грамадзянаў абедзьвюх краінаў — прастыя савецкія людзі, «саўкі», якія яшчэ доўга будуць навязваць грамадзтву — на цалкам дэмакратычных падставах — і свайго прэзыдэнта, і свае погляды і густы. Гэты клясычны для посткамуністычных краінаў стан беларусы штодня адчуваюць на ўласнай скуры: «Шклянку гарбаты, калі ласка». — «А нельзя нормально попросить: стакан чая?!»
Ад кіянаў-беларусафілаў шмат разоў даводзілася чуць пра адчуваньне віны перад беларусамі за нашую — якая ні ёсьць! — свабоду, пра маральны доўг украінцаў перад нашымі кузэнамі-«ліцьвінамі». Аднак рэальныя культурныя вынікі беларускіх намаганьняў сьведчаць: нашаму паўночнаму суседу апека не патрэбная. Менскія інтэлектуалы не адчуваюць дыскамфорту або комплексу непаўнавартасьці ў той прасторы паміж Менскам, Львовам, Кіевам, Варшавай і Вільняй, якая завецца «Сярэдняй Эўропай». Аб’яднаныя сямю стагодзьдзямі супольнае гісторыі і надзвычайнай блізкасьцю культураў, нацыі Міжмор’я сёньня зьвязаныя шчэ й геапалітычна — агульнай патрэбай абароны ад хваляў славянскага фундамэнталізму, якія наплываюць на Эўропу з Усходу.
У нечым беларусы мысьляць больш вольна, чым шмат хто з украінцаў. Цяжка ўявіць, напрыклад, украінскі часопіс, асобны нумар якога быў бы прысьвечаны дэканструкцыі міту Вялікае Айчыннае вайны — гэтае падваліны савецкае ідэалёгіі. А такі беларускі часопіс называецца «ARCHE» (1999, №2), і яго аўтары цалкам спакойна апэруюць паняцьцямі «савецкая акупацыя» або «злачынствы чырвоных партызанаў». Іншы прыклад: у станоўчай, увогуле, рэцэнзіі на кнігу львоўскага гісторыка Яраслава Грыцака «Нарыс гісторыі Ўкраіны. Фармаваньне мадэрнае ўкраінскае нацыі ХІХ—ХХ ст.» у «Беларускім гістарычным аглядзе» беларус Андрэй Кіштымаў робіць адзіны закід: «Калі казаць пра калябарацыю ўкраінцаў зь немцамі, дык чаму б тую самую гістарычную лёгіку і крытэры не пашырыць на іх супрацоўніцтва з савецкай уладай?»
Дый сёньня ўкраінцы мусяць казаць ня столькі пра абавязак перад беларусамі, колькі пра любоў да Беларусі, пра дзіўную закаханасьць у гэтую цудоўную краіну. А любоў, тым больш закаханасьць, цяжка ўзгадніць з абавязкам...
Вандроўкі па менскіх вуліцах — з Чырвонай на Чырвонаармейскую, з Чырванадонскай на Чырваназорную — за два дні ператвараюць украінца ў шчырага «беларускага буржуазнага нацыяналіста». Калі вяртаесься зь Менску ў Кіеў, з прывакзальнае плошчы адразу трапляеш на вуліцу Камуністычнага Інтэрнацыяналу, а ў гастраноме бачыш сасіскі «Славянскія». А калі пасьля яшчэ дазнаесься пра павышэньне прадукцыйнасьці працы на ўкраінскіх уранавых капальнях; калі слухаеш абяцанкі атрымаць нябачаныя ўраджаі кукурузы адразу ж 1 лістапада; калі выяўляеш пазнавана-лукашэнкаўскія інтанацыі ў маналёгах пра агульнаўкраінскі рэфэрэндум ці дзьвюхпалатны парлямэнт; калі, урэшце, аналізуеш перадвыбарчыя дзеяньні ўлады — тады беларускі досьвед супраціву падаецца надзвычай актуальным для Ўкраіны.
Пераклаў з украінскай Андрэй Скурко паводле часопіса «Пік»
