Кнігі, якія выйшлі з падпольля
У кніжных рэйтынгах ХХ стагодзьдзя сярод самых першых стаяць два творы Міколы Ермаловіча: «Па сьлядах аднаго міту» і «Старажытная Беларусь». Гэтыя кнігі літаральна «выйшлі з падпольля», бо ў савецкія часы перапісваліся ад рукі, на іх палявала КГБ, і тым, хто толькі чытаў іх, пагражала небясьпека. Падзьвіжнік Ермаловіч распавядаў пра свае вэрсіі гісторыі Беларусі, якія супярэчылі афіцыйным савецкім падручнікам. «Аматар» Ермаловіч адзін супрацьстаяў цэламу акадэмічнаму Інстытуту гісторыі, зацята баронячы праўду летапісаў і здаровую лёгіку дасьледаваньня. Зь першых старонак ягоных кніг высьвятлялася, што афіцыйная беларуская гісторыя хлусіць, а значыць, кожны сам мусіць разьбірацца ў падзеях старажытнасьці. Гэткім чынам Ермаловіч дэмакратызаваў гістарычную навуку, агаліў нэрвы гісторыі. Любы сьведамы беларус пасьля гэтага ўжо ня мог ня быць гісторыкам свае краіны. Сёньня ў «Нашай Ніве» — гутарка мастака Ўладзімера Крукоўскага з гісторыкам Міколам Ермаловічам.
Уладзімер КРУКОЎСКІ
Па сьлядах Ермаловіча
Два тэксты адыгралі ў маім жыцьці вельмі важную, калі не вырашальную ролю. Тэкст дакладу Хрушчова на ХХ зьезьдзе КПСС і тэкст легендарнага гістарычнага дасьледаваньня Міколы Ермаловіча «Па сьлядах аднаго міту».
У 1956 годзе, калі на ўсю бальшавіцую імпэрыю прагучалі словы праўды пра тое грамадзтва, у якім мы жылі, мне было 19, я быў студэнтам 3-га курсу БПІ, прачытаў да таго часу процьму розных кніжак, ведаў, што бацька і дзед, і яшчэ дзясятак сем’яў Крукоўскіх былі ў 30-я гады рэпрэсаваныя, і тым ня менш — як гром зь яснага неба. Ведаю, што тое самае адчувалі тысячы і тысячы маіх равесьнікаў, каго пазьней назавуць шасьцідзясятнікамі, дзецьмі хрушчоўскай «адлігі».
На пачатку 70-х я быў ужо зусім дарослы, жанаты, ужо быў выгнаны з БПІ, адслужыў 3 гады ў войску, пахаваў сына і маці, прачытаў яшчэ болей кніжак і скончыў іншы інстытут, калі мне ў рукі трапіў зашмальцаваны экзэмпляр дзіўнай працы Ермаловіча, якую дзеля кансьпірацыі называлі «Сто старонак». Гэта сапраўды былі сто старонак бясспрэчных доказаў таго, што мы, беларусы, зусім ня з «братняю Русьсю», што мы самастойная эўрапейская нацыя, што ніякія літоўцы ніколі нас не заваёўвалі, а ВКЛ — гэта абрэвіятура нашай старажытнай дзяржавы. Мы не «малодшы брат», не «сялянская нацыя», ня «ўскраіна Расеі» і г.д. Мы эўрапейцы ня толькі геаграфічна, але і гістарычна, культурна, навукова і вайскова, гаспадарча і дыпляматычна.
Я і мае сябры, мае калегі-аднадумцы, можам безь перабольшаньня сказаць: «Мы — дзеці Ермаловіча». Гэтае інтэрвію я хацеў так і назваць, але ўспомніў мноства іншых дзяцей: «Арбату», «удавы», «кукурузы», «Чарнобылю» і г.д.
«Па сьлядах Ермаловіча» будзе дакладней, бо я ж хачу прайсьці і правесьці чытача па тых шляхах, якімі ішоў спадар Мікола, вызваляючы нас ад комплексу нацыянальнай непаўнавартасьці.
У.К.: Больш за тры дзесяцігодзьдзі Вашай кніжцы, а яна ўсё яшчэ цікавіць чытачоў, як дэтэктыўны раман, усё яшчэ ўзбуджае спрэчкі. Відаць, жыве яшчэ міт, па сьлядах якога Вы йшлі столькі гадоў?
М.Е.: Кніжка мая пісалася 10 гадоў, я яе скончыў у 1968 годзе, а надрукавалася яна толькі ў 89-м. Праўда, удалося пару ўрыўкаў зь яе зьмясьціць у навуковых зборніках у 1969-м і 1972-м гадах. 21 год яна хадзіла па руках у машынапісных копіях, фотакопіях, потым на «Эры» друкавалі... У 60-я гады я ж яшчэ выдаваў рукапісны часопіс «Падсьнежнік». Пазьней, ужо ў 75—76 гадах, на падставе гэтых «Падсьнежнікаў» надрукаваў каля 50 нумароў «Гутаркі». І над «Старажытнай Беларусьсю» працаваў. Прапанаваў яе, помню, у «Полымя», Кавалёву. Вярнулі, спалохаліся, што ВКЛ было беларускай дзяржавай.
У.К.: І што літоўцы нас не заваёўвалі, а расейцы не выратоўвалі...
М.Е.: Так. Гэта ж была ідэалягічная бомба. «Старажытная Беларусь» праляжала ў стале 4 гады. Толькі ў 1988-м здаў у Акадэмію на рэцэнзію. Ажно 4 рэцэнзіі было.
«Маладосьць» надрукавала, дзякуй Далідовічу. А перад гэтым я там жа зьмясьціў артыкул да 1125-годзьдзя Полацку. Во калі пачаўся гвалт! Адам Залескі ў «Звяздзе» даў пагромную пугу пра скажэньне гісторыі Полацку Ермаловічам. Народ, ведаеце, не паказаў, барацьбу сялян з панамі і г.д. А Ігнаценка з унівэрсытэту папракаў: «Хоць аўтар прама ня кажа, што ВКЛ было беларускай дзяржавай, але падводзіць чытача да гэтай думкі». І гэта ж у 1987 годзе, перабудова ўжо ішла.
У.К.: Вядома, можна ўзлавацца. Столькі дзесяцігодзьдзяў дурылі школьнікаў і студэнтаў, пабудавалі манумэнтальны марксісцка-ленінскі гмах на пяску і балоце, а тут правінцыйны літаратар сотняю падпольных машынапісных старонак усё разваліў.
Спадар Мікола, Вы нарадзіліся ў 1921 годзе, акрамя рэвалюцыі, перажылі ўсе эпохі і пэрыяды, рэжымы і праўленьні сучаснай беларускай гісторыі...
М.Е.: Я ж яшчэ застаў беларусізацыю, вучыўся ў пачатковай школе па нармальных падручніках. Праўда, у 3-й клясе, гэта ўжо 30-ы год, прыйшоў з канікулаў — адкрывай, кажуць, сумку і выкідвай граматыку Лёсіка, чытанку Некрашэвіча і г.д. Настаўнік кажа, гэта ўсё нацдэмаўскае.
У.К.: Мы трохі адхіліліся, давайце вернемся на сьляды «Ста старонак», бо ў тыя часы (я маю на ўвазе 70-я гады) гэта была наша ідэалягічная зброя, наш маніфэст і наш катэхізыс. Прачытаўшы гэтыя старонкі, кожны з нас мог паказаць сымбалічную хвігу і літоўцам, і расейцам, і палякам.
М.Е.: Ведаеце, 400 гадоў, з «Кронікі» Стрыйкоўскага пачынаючы, цягнулася гэтая нахабная фальсыфікацыя, гэты мітычны заваёў, і толькі адзін расейскі вучоны яшчэ царскіх часоў, Надзеждзін, засумняваўся. Нідзе ж, ні ў водным летапісу ніводнага слова пра заваёў беларускіх земляў няма. Міндоўг у летапісах «Литву воеваша», г.зн. сам сябе. Абсурд! Царызму трэба было апраўдваць свае «вызваленчыя» войны. Вызвалялі «единокровных и единоверных» беларусаў то ад язычнікаў-літоўцаў, то ад польскага каталіцызму. А ў летапісах — усё наадварот.
У.К.: Але што ўсё ж такі паслужыла першым штуршком да гэтай Вашай працы? Вы неяк па тэлефоне мне сказалі, што быў выпадак...
М.Е.: А, так. Быў, ведаеце. Мушу Вам расказаць спачатку трохі біяграфіі — інакш не зразумееце, што да чаго. Я зь сялянскай сям’і. Жылі на хутары пад Койданавам. Бацька, маці і нас чацьвёра: сястра і тры браты. 6 чалавек карміліся з 3-х гектараў ворнай зямлі. Бацьку ў 1937-м арыштавалі, загінуў у ГУЛАГу, конюхам у калгасе быў. Мяркую, з-за дзядзькі Кастуся, бацькавага брата. Ён працаваў настаўнікам і ў 20-х гадах, як ішла гэтая неразьбярыха, застаўся ў Польшчы. Сваяк за мяжой — значыць, уся сям’я пад падазрэньнем. Такі быў час. У 1937-м годзе выключылі мяне з 10-й клясы. Не, не за бацьку. Ішоў я са школы, гэта 6 км да хаты, і вучыў з кніжкі «Пісьмо беларускага народу вялікаму Сталіну», адрывак задалі. Спатыкнуўся, кніжка ўпала ў балота, запэцкалася. Я падняў, абцёр і далей іду, чытаю. Назаўтра выклікае дырэктар: «Ты как посмел письмо великому Сталину в грязь бросить? Чтоб ноги твоей здесь не было!»
У.К.: А хто ж Вас «залажыў»?
М.Е.: Свае пацаны, што ішлі разам. Тады гэта была, ведаеце, самая распаўсюджаная забава, гэтыя даносы. Мне потым падказалі, хто данёс. А дырэктар мусіў адрэагаваць, бо на самога данясуць. Але ў Менску быў добры знаёмы, настаўнік, дапамог мне здаць экстэрнам. Паступіў я на падрыхтоўчыя курсы, потым у пэдінстытут на літфак. Прыйшлося, дарэчы, усе экзамэны здаваць: і матэматыку, і фізыку, і хімію і г.д. Вучыўся зь Міколам Аўрамчыкам, Барысам Сасноўскім. Скончыў 3 курсы — вайна! Эвакуяваўся ў Мардовію, у мардоўскай вёсцы выкладаў расейскую літаратуру.
У 43-м годзе адклікалі ў Беларусь: я ж на ўліку быў, хоць на вайну ня бралі з-за вачэй. Зь дзяцінства быў «нізкі на вочы», як казалі ў нас. Ужо перад вайной меў мінус 17 дыёптрыяў. Беларускі ўрад месьціўся тады ў Маскве, накіравалі ў вызвалены Сураскі раён інспэктарам райана, школы аднаўляць. На ўвесь раён — дзьве ацалелыя вёскі, усё спаленае, зьнішчанае. Школы рабілі ў зямлянках, ДОТах. У 1944-м вярнуўся ў Койданава, у сваю школу, зь якой мяне выгналі, завучам. Выкладаў літаратуру і трохі гісторыю. Неяк замяняў настаўніцу гісторыі, раскрываю кніжку, рыхтуюся да тэмы: татара-мангольскае нашэсьце і заваёў Беларусі літоўцамі. Чытаю падручнік: па татарскім заваёве — усё падрабязна, з датамі, імёнамі, з геаграфіяй. А па літоўскім заваёве — літаральна пару радкоў. Як жа так? Можа, гэта школьны падручнік такі, да таго ж расейскі, што яны там ведаюць пра Беларусь?
І вось гэтае пытаньне сядзела ў мяне ў галаве цэлых трынаццаць гадоў.
У.К.: А як жа Вам жылося гэтыя 13 гадоў?
М.Е.: У 1946 г. аднавіўся ў інстытуце, заліковая кніжка ў вайну прапала, але нейкім цудам захаваўся студэнцкі білет. Жыў у інтэрнаце, скончыў інстытут, атрымаў накіраваньне ў асьпірантуру, бо добра вучыўся. Але праз год кінуў, бо тое, што я хацеў вывучаць, — не далі, а тое, што прапаноўвалі, — мяне не задавальняла. Я прасіў тэму «Разьвіцьцё беларускай літаратурнай мовы ў ХІХ стагодзьдзі». Гэта ж і літаратура, і гісторыя, і палітыка. Можна было б цікавую працу напісаць. Мне прапаноўваюць «Вобраз Сталіна ў беларускай літаратуры і фальклёры». Я сказаў, што такую тэму не падніму, і пайшоў. Пайшоў у міністэрства, было вакантнае месца ў Маладэчне, у настаўніцкім інстытуце, выкладаць беларускую літаратуру. Вось так я апынуўся ў Маладэчне. Літаратуру я знаў добра, шмат чытаў, цэлымі зборамі твораў, таму студэнты былі задаволеныя. Я ж без канспэктаў чытаў, па памяці. Але нагрузка была — ня дай Бог. Філялягічны факультэт, гістарычны факультэт, завочнае аддзяленьне. У 1955 годзе інстытут зьліквідавалі, я яшчэ два гады ў інстытуце ўдасканаленьня папрацаваў дый пайшоў на пэнсію па інваліднасьці.
У.К.: Гэта ўжо які год?
М.Е.: 57-ы. Пэнсія, ведаеце, 67 рублёў, а ў мяне сям’я, паспрабуй пражыві. Аформіўся ў таварыстве сьляпых надомнікам. Клеіў кардонныя каробкі, неблагі быў даробак. Я ўжо тады часам у Менск езьдзіў у бібліятэку, пачаў працаваць над «Мітам». Прыеду зь Менску, сяджу, каробкі клею, побач жонка, услых газэты чытае, часопісы — ідылія. У гэты час я ўжо салідныя манаграфіі па гісторыі прачытаў: Любаўскага, Антановіча, Дашкевіча. Дзіва! І ў іх пра літоўскі заваёў столькі ж, што ў школьным падручніку. І тут выходзіць у Маскве салідная тоўстая кніга Пашуты (гэта ўжо 1959-ы год). Кніга называецца «Образование литовского государства». Ну, думаю, тут ужо я пра ўсё даведаюся. Чытаю: «В Чёрной Руси, которую завоевал в тяжелое для русских земель время татаро-монголького нашествия Миндовг, княжил его сын Войшелк». І ўсё. Ні цытатаў зь летапісу, ні аргумэнтаў, ні фактаў, якія б пацьвердзілі гэты заваёў.
У.К.: Ваша праца пабудаваная ў клясычнай літаратурнай форме — як дыялёг ці спрэчка з Пашутам?
М.Е.: Так. Я пайшоў па кнізе, абвяргаючы тэзіс па тэзісе, разьдзел за разьдзелам. Пашута, як і ягоныя папярэднікі, часта спасылаўся на Іпатаўскі летапіс. І ніхто не зьвяртаў увагі, ці не хацелі зьвяртаць увагі на такія месцы: «Міндоўг Літву зане...», або «Міндоўг укоряша Войшолка, а Войшолк велми не любиша своего отца». Ці, скажам, «з пиняны и новогородцы Литву воевати».
У.К.: Вы ж ня толькі Іпатаўскі летапіс «пералапацілі», шмат, відаць, і іншых, паралельных крыніцаў?
М.Е.: А як жа. У працы, ведаеце, 326 спасылак. Я прачытаў усё, што можна было дастаць, жывучы ў Маладэчне. Я літаральна замучыў дзяўчат зь бібліятэчнага абанэмэнту, бо «Па сьлядах аднаго міту» я напісаў, мала выяжджаючы ў Менск: не было яшчэ электрычкі.
У.К.: Нас, цэлыя пакаленьні беларусаў, гэты міт заганяў у стан нацыянальнай непаўнавартасьці. Усім нашым суседзям — і расейцам, і літоўцам, і палякам — ён быў выгадны. Але ж вось, нарэшце, «Сто старонак» закончаныя. Дарэчы, хто Вам, напаўсьляпому дасьледніку, надрукаваў машынапіс?
М.Е.: Наша маладэчанская машыністка з раёнкі. Яна, можа, тады і ня надта разумела, што друкуе. Было ў мяне чатыры экзэмпляры — адзін я тут жа аддаў у «Полымя». Пачыталі, патрымалі і вярнулі з прапановай зьвярнуцца да Глебкі, у Акадэмію навук.
У.К.: Забралі Вы рукапіс з «Полымя», прывезьлі дахаты — што далей? Ці давалі каму пачытаць?
М.Е.: Канечне. Даваў многім. У Інстытут гісторыі даваў, Юрку і Лявону Луцкевічам у Вільню, Каханоўскі чытаў, Ларыса Геніюш, шмат хто. Недзе ў 70-м Яўген Кулік папрасіў, кажа: «Нейкую цікавую працу Вы напісалі, дайце пачытаць». З той пары і пайшла яна шырока па руках, у машынапісных копіях, у фотакопіях.
У.К.: Памятаю. Я сам даў жыцьцё ці не 20-ці копіям — на «Эры» друкаваў, была такая дапатопная тэхніка.
М.Е.: Наогул жа я крыху неразумна зрабіў, бо былі і спробы плягіяту. Адзін малады пісьменьнік тады якраз кніжку заканчваў. Даў яму пачытаць «Сто старонак», ён кажа: «Каб жа я раней ведаў, інакш бы напісаў». Кніжка ягоная выйшла, чытаю: мае думкі, мая канцэпцыя. Мне потым людзі казалі, што ў рукапісе гэтага не было. Але я ўжо і ня надта баяўся, бо ў 1969-м годзе апублікаваў тэзісы ў зборнічку да канфэрэнцыі па археалёгіі, называліся яны «Дзе была летапісная Літва». Потым у 72-м урывак у навуковым зборніку.
У.К.: Гэта былі Вашыя першыя публікацыі?
М.Е.: Ды не, я ж паралельна і літаратуразнаўчыя артыкулы пісаў, зрэдчасу друкаваўся і ў «Помніках гісторыі і культуры», і ў «Нёмане», і ў іншых часопісах, у газэце «Голас Радзімы». Першую кніжачку, дарэчы, гэтая газэта выдала, прысьвечаную Леніну. Не зьдзіўляйцеся.
У.К.: А я і не зьдзіўляюся. Такія былі правілы гульні: ленінская тэма была паролем, пропускам і ў навуку, і ў літаратуру, і ў мастацтва.
М.Е.: Да таго ж, я ведаў, што мяне пачнуць цкаваць, падстрахаваўся. Перачытаў Леніна, і Маркса, і Энгельса. Яны вельмі добра ведалі нашу гісторыю, гісторыю Вялікага Княства. Гэта быў 1970-ы год, якраз сьвяткавалася стагодзьдзе «вялікага правадыра». У тыя гады я шмат пісаў — і з гісторыі, і зь літаратуры. Друкаваўся ў многіх часопісах, асабліва на пачатку 80-х. Мне неяк падказаў нябожчык Міхась Ткачоў, што быў у ЦК чалавек, які мне спрыяў.
У.К.: Па гадах атрымліваецца — Сяргей Законьнікаў, ён тады якраз загадваў сэктарам літаратуры, курыраваў усе літаратурныя часопісы.
М.Е.: Магчыма. Але бязь цяжкасьцяў не абыходзілася. Напісаў да 1000-годзьдзя нашай дзяржавы артыкул у «Полымя» (гэта ўжо ў 1980-м годзе) — вярнулі. Чытаю на папцы: «Інстытут гісторыі АН БССР», — значыць, пабыла папка на рэцэнзіі, рэцэнзія адмоўная. Я тады гэтую папку ў «Нёман», да Кудраўца. Надрукавалі, хоць і на расейскай мове. Яшчэ ў «Помніках» надрукавалі, у «Голасе радзімы». Пакрысе набіралася...
У.К.: Спадар Мікола, у адзін час з Вамі паралельна працавала, пісала і шмат друкавалася група маладзейшых беларускіх гісторыкаў: Алексютовіч, Прашковіч, Трашчонак, Люкевіч, іншыя. Ці кантактавалі Вы зь імі?
М.Е.: Я іх ведаў, чытаў, але працаваў заўсёды адзін. Ведаеце, раньняя сьлепата аддзяліла мяне ад іншых як бы заслонай, яшчэ са школы. Я ж ня бачыў, што настаўнік піша на дошцы, і дома па кніжках да ўсяго даходзіў сам. У гэтым, мусіць, і нешта карыснае было.
У.К.: А зь Міколам Улашчыкам ці былі Вы знаёмыя? Як ён да Вашых канцэпцыяў ставіўся?
М.Е.: Не прызнаваў. Я гутарыў зь ім, чытаў усё ягонае, ён усюды пісаў «Міндаўгас», «Вітаўтас»... Ён шмат зрабіў у 20-я гады і пасьля рэабілітацыі, калі выдаваў беларускія тамы летапісаў.
У.К.: Вернемся, усё ж, яшчэ раз на сьляды «Ста старонак». 1989 год, першае выданьне. Дзе друкавалася, хто друкаваў, хто рэдагаваў?
М.Е.: Выдавала «Навука і тэхніка», там быў загадчыкам рэдакцыі мой зямляк Валахановіч, а рэдагаваў кніжку Аляксей Пякарскі.
У.К.: А Зьміцер Санько?
М.Е.: Ён рыхтаваў ужо другое выданьне, ілюстраванае. Заўваг нарабіў — я ўсё выправіў і даслаў яму па пошце.
У.К.: Паралельна з гэтым, здаецца, і «Старажытная Беларусь» пайшла, у «Маладосьці»?
М.Е.: Вы ведаеце, «Старажытная Беларусь» для мяне заўсёды будзе ў жалобнай рамцы. Як пачала «Маладосьць» яе друкаваць, дык дзён за дзесяць да выхаду першага ўрыўку памерла мая маці. На 95-м годзе жыцьця. А перад заканчэньнем друкаваньня памерла жонка. Мне звоняць, каб я прыехаў карэктуру вычытаць, а я кажу: «Не магу. Жонка ў труне ляжыць». Вось так. Пасьля была кніжка: выдала «Мастацкая літаратура», рыхтаваў Сяргей Шупа.
У.К.: Сорак гадоў Вы працуеце ў такім небясьпечным жанры, як гісторыя старажытнай Беларусі. Ня можа быць, каб Вамі не «цікавіўся» КГБ.
М.Е.: А як жа. У 66-м годзе на нарадзе агітатараў у Маладэчне начальнік мясцовага КГБ Іваноў выступаў: «Вот и у нас завелось живое ископаемое». І цытуе: «Вот посмотрите, что он говорил в 1948 году, в 49-м, в 50-м». Я тады зразумеў, што даўно пад каўпаком. У 84-м прыяжджалі зь Менску да мяне: «До нас дошли сведения, что Вы пишете историю, в которой хотите доказать извечную самостоятельность Белоруссии». Я кажу: «Пішу, калі хочаце — пачытайце там і там фрагмэнты, ужо надрукаваныя». А яны: «А может, Вы нам дадите почитать рукопись?» А я ім: «Як надрукую, тады і пачытаеце». Данос, па-мойму, быў з Інстытуту гісторыі. Мне расказвалі, недзе яшчэ ў 81-м быў сход у інстытуце і Капыскі гаварыў: «Вы знаете, вам надо обратиться в ЦК партии, чтобы запретили печатать Ермоловича. Он нам мешает».
У.К.: Чым жа Вы ім «мешали»?
М.Е.: Яны якраз падрыхтавалі калектыўную манаграфію «Беларусь у складзе Вялікага Княства Літоўскага». Па сёньня не надрукавалі, так недзе і пыліцца.
У.К.: Зараз Вы ўжо не працуеце. Жывяце адзін: ні зроку, ні памочнікаў. Але ж, я чуў, нешта ізноў выдаеце.
М.Е.: Рыхтуецца да друку «Беларуская дзяржава — Вялікае Княства Літоўскае». Адзін вялікі том, у які ўвайшло ўсё, што я да гэтага зрабіў: ад пачаткаў Вялікага Княства Літоўскага і да падзелу Рэчы Паспалітай. Вядома ж, адпаведна дапрацаванае.
У.К.: Хто яго рыхтуе і выдае?
М.Е.: Беллітфонд узяўся, Міхноўскі. І Цьвірка, з «Кнігазбору». Усё ўпіраецца ў сродкі. Частку грошай дало Таварыства сьляпых. Так, на кніжку для відушчых. Але трэба яшчэ шукаць.
У.К.: На гэтым сьляды «Аднаго міту», бадай што, заканчваюцца?
М.Е.: Пачакайце, яшчэ ня ўсё. Недзе ў 94-м у літоўскай газэце «Voruta» была надрукаваная разгонутая рэцэнзія на кніжку. Аўтар, Гудавічус, літаральна зь першых радкоў сказіў сэнс кнігі. Ермаловіч, маўляў, пад мітам разумее тое, што ў старажытнасьці Літва не называлася Літвою. Я і гэтае пытаньне закранаю, але ж ня гэта ў кнізе галоўнае. Галоўны міт — заваяваньне Беларусі Літвою. А фактаў няма: доказаў, аргумэнтаў, гістарычных, летапісных сьведчаньняў няма. Дык ён палічыў за найлепшае ўсё перакруціць і заблытаць. Адам Мальдзіс і Скарынаўскі цэнтар арганізавалі абмеркаваньне гэтай рэцэнзіі і маёй працы.
У.К.: А ці быў Гудавічус?
М.Е.: Не, не прыехаў, хоць і запрашалі. Але ўсё гэта лухта. Для мяне самае важнае, што кніга выйшла і жыве.
