Адам ГЛЁБУС
Аварыі
Апавяданьне
Калі зьбіраешся ў дарогу, кладзі ў кішэню два пашпарты. І пад час канфлікту адразу аддавай адзін пашпарт міліцыянту, паліцыянту ці пакрыўджанаму табой чалавеку. Такое ўражвае й гасіць страсьці. Вораг шалее, крычыць, біцца лезе, а ты: “На мой пашпарт і супакойся”. Тоненькая кніжачка, а супакойвае, як магутны транквілізатар. Пачынаецца чытаньне, гартаньне, разглядваньне. Агрэсія пераходзіць зь цябе на паперу. Калі пашпарту няма, замяні грашыма. Разгарні кашалёк, пакажы, колькі ёсьць грошай, і аддай большую палову. Грошы ўзьдзейнічаюць горш за пашпарт, але безадмоўна. Пашпарт, вядома, лепшы сродак. Толькі далёка ня ў кожнага іх два. А вось адзіны пашпарт аддаваць ня варта. У мяне два пашпарты, і я магу сабе дазволіць адзін запусьціць на абаронныя дзеяньні. Адкуль узяўся дублікат? Выпадак.
Я ішоў на мітынг пратэсту. Мы, беларусы, супраць суседняй Русі дзесяць гадоў ходзім на акцыі пратэсту і б’емся зь мянтамі, тымі самымі, што выдаюць пашпарты, б’емся зь беларускімі паліцыянтамі. Пагаворваюць, што ў душы нашыя мянты за нас. Напэўна, яны за нас, як і паліцаі былі за нас, як партызаны былі за нас. Асабіста я скарыстаў момант і за дзесяць хвілінаў да пачатку акцыі зайшоў у мянтоўку, каб забраць новенькі пашпарт з залатой Пагоняю на вокладцы. У аддзяленьні, што каля кінатэатру “Перамога”, была процьма амапаўцаў у шаломах з дубінкамі. Некаторыя мелі аўтаматы. Мне выдалі пашпарт і ў мітусьні забыліся забраць стары савецкі.
З двума пашпартамі ў кішэні я ўдзельнічаў у бойцы каля гастраному “Пад гадзіньнікам”, што насупраць КДБ. Народу абапал скарынаўскага праспэкту было процьма. Хлопцы зь “Белага легіёну” паспрабавалі выйсьці на праезную частку. Тут і пачалося. Мянты, якія нібыта нашы, пачалі нас зьбіваць, хапаць і кідаць у машыны. Жаданьня вяртацца ў пастарунак, хай сабе й з двума пашпартамі, у мяне не было. Гэта ў той дзень у аддзяленьні склалі пратакол, зь якога вынікала, што цалкам глуханямы хлопец выкрыкваў антыпрэзыдэнцкія лёзунгі й лаяўся матам. Думаю, і ты не захацеў бы ў такі пастарунак. Але адна справа хацець, а іншая — мець.
Вось у дзяцінстве я хацеў двухколавы ровар. І бацька набыў такі ровар у дыплямата Калбасьева. Дыплямат, як і мусіць быць, езьдзіў за мяжу на перамовы й прывозіў рознае ўсялякае. Прывёз ён і дзіцячы ровар — блакітны, з тоўстымі жоўтымі коламі, нямецкі. А дачка дыплямата — Люда — адмовілася катацца на ім. Ровар прадалі нам.
Я навучыўся катацца ў адно імгненьне. Сеў і паехаў, нібыта ўсё жыцьцё езьдзіў на двухколавым ровары.
Бацька зьбіраўся пайсьці ў краму “1000 дробязяў”, я напрасіўся паехаць зь ім. Тым больш, што мне ў сэкцыі фігурнага катаньня загадалі прынесьці тэнісны мячык. Бацька ішоў, я ехаў побач. Ад вуліцы Кузьмы Чорнага да парку Чалюскінцаў спускаецца вузенькая вулка. Я пачаў набіраць хуткасьць. Бацька яшчэ быў на гары, а я ляцеў унізе. Раптам з-за рогу зьявіўся мужчына зь дзяўчынкаю. Каб не задушыць дзяўчынкі, я паехаў на дом. Пярэдняе кола ўскочыла ў дзірку паміж сьцяною і вадасьцёкавай трубой. Я пераляцеў праз руль і рэзнуўся галавою ў бляху. Каб у цэглу, дык прытомнасьць вярнулася б значна пазьней, калі б наагул вярнулася. А так я расплюшчыў вочы ў чужой ваньне. Чужая жанчына ўбачыла праз вакно аварыю. Выбегла, узяла мяне на рукі й занесла ў сваю кватэру. Яна абмывала мне твар, калі я апрытомнеў.
У краму “1000 дробязяў”, што насупраць парку, бацька мяне звадзіў, мячык мы прыдбалі й дамовіліся, што маме ня скажам пра аварыю, пры якой я наляцеў галавою на трубу. Я й не сказаў. Выклаў усё бацька. Дома я скруціўся на фатэлі й заснуў. Маці спытала ў бацькі, чаму я сплю пасярод дня. Бацька раскалоўся. Мяне пабудзілі й павялі да доктара. У бальніцы абвязалі галаву бінтам і сказалі, што я атрымаў першае клясычнае страсеньне мазгоў.
Другое страсеньне было не клясычнае, бо я не зьвяртаўся ў лякарню. Я ехаў у грыбы. Разагнаўся з горкі, каб на хуткасьці праскочыць кавалак дарогі, занесенай пяском. Не праскочыў. Руль вырвала з рук. Я кульнуўся на пясок. Мяккі, шаўкавісты, цёплы быў наш беларускі пясочак. Але пабіўся я моцна. І грыбоў у той дзень не назьбіраў. І можна было б зрабіць высновы, але я зрабіў іх у іншы бок, на карысьць лепшага ровара.
Зь першых стыпэндыяў наадкладаў рублёў і прыдбаў спартовы ровар “Спадарожнік”. Тры хуткасьці, тармазы на абодвух колах. І не дапамагло, зноў трапіў у аварыю. Непадалёк ад Кальварыйскіх могілак я вырашыў праскочыць скрыжаваньне на жоўтае сьвятло. І не пасьпеў. На мяне лецелі два легкавікі. Добра, што “жыгулі” ішлі на мэтры два паперадзе “масквіча”. “Жыгулі” ўрэзалі мне па пярэднім коле. Мой ровар разьвярнула на 90о, і “масквіч” не зачапіў зусім. Вадзіцель “жыгулёў” аблайваў мяне густым расейскім брыдкаслоўем. А я маўчаў. Мову заняло. Цяпер я выдатна ведаю, як адымае мову. І жанчына, што сядзела ў праклятых “жыгулях”, так і сказала: “Што ты крычыш на яго? Паглядзі, яму мову заняло!” “Што я крычу, б…? Што я крычу? А каб я забіў гэтага разья… і сеў у турму? Зараз я яго ў мянтоўку здам!” Шафяруга выскачыў з машыны й пачаў сьвістаць у міліцыянцкі сьвісток. Тут мова й вярнулася. “Ідзі ты ў сраку, мудак! Сам пёрся на чырвонае сьвятло!” Можа мы б і пабіліся са сьвістуном, каб не ягоная жонка. Сардэчная трапілася кабета. “Ён загаварыў (гэта пра мяне), ты чуеш (гэта да сьвістуна), у яго ўсё нармальна, паехалі”. І яны паехалі, а я пакаціў ровар у бліжэйшы двор, дзе сядзеў на лаўцы, можа, гадзіну. Рукі-ногі калаціліся. Так заўсёды пасьля аварыі ў мяне рукі й ногі калоцяцца. І ў Маскве калаціліся.
У аэрапорце “Шарамецьева” мяне з братам сустрэў пісьменьнік Воўка Сотнік. Сьціплы, выхаваны чалавек, а як нап’ецца, заводзіць кружэлку: “Я — вялікі рускі пісацель. Я — вялікі…” Так і карціць спытаць: “Дастаеўскі?” Толькі я не пытаюся. Воўка чалавек добры. У ягонай жонкі Танькі машына адрэзала дзьве нагі. Воўка даглядае, носіць на руках, любіць сваю Таньку. Кранальны выпадак. Танька з Воўкам пішуць раманы па-расейску. А яшчэ пішуць артыкулы ў часопісы й газэты пра значнасьць сваіх раманаў. Такі ў іх сямейны літаратурны бізнэс. Тое-сёе Воўка пісаў і для майго выдавецтва.
Ён сустрэў нас у аэрапорце. Мы пагрузіліся ў “опэль” і выехалі на трасу. Я сядзеў ззаду, брат — сьпераду. Я зірнуў праваруч і ўбачыў, як здаравенны “мэрсэдэс” павольна наплывае на нашу машынку. Ён не наплываў, а ляцеў. Але ў такія моманты ў мяне расьцягваецца час, робіцца марудны-марудны. Мая душа выскачыла зь цела й павісла побач з машынаю. Так што аварыю я пабачыў адразу ў двух варыянтах: знутры й звонку. У машыне мяне ўразіла, як таргануліся галовы спадарожнікаў. Як не адарваліся?! Чалавек — істота крэпка сканструяваная. На вуліцы бампэр уеўся ў дзьверку, за якой сядзеў брат. Душа баязьліва вярнулася ў цела. Я ня стаў яе дакараць. Жыць без душы, хай сабе й баязьлівай, не выпадае. Усё ж я — чалавек. Грузін з “мэрсэдэса” прапанаваў ад’ехацца й разабрацца. Мы ад’ехаліся, але не разабраліся. Да нас падрулілі мянты. О, гэтыя маскоўскія мянты! На фотавыставе Нацыянальнай геаграфічнай супольнасьці зь дзесяці тысячаў карцінак толькі адна была пра Расею. За сто гадоў, зь дзесяці тысячаў, адна — з маскоўскім мянтом. І вось такі вяпрук нас залавіў. І пачалося… Уцяклі зь месца аварыі, хацелі схаваць злачынства. Грузіну ўцёкі каштавалі пяцьдзясят даляраў. Воўка сплаціў кабану ў фуражцы амэрыканскую дзясятку. Морда не захацела браць расейскімі рублямі. Як там ні было, а грузін адрамантаваў “опэль”. Сам адрамантаваў. Ён быў яшчэ й аўтамэханікам.
А я, калі трапляю ў інцыдэнт, нічога адрамантаваць не магу, даводзіцца сплочваць грошы. Часам набягаюць немалыя сумы. І як яны будуць малымі, калі за адзін раз мая жонка пабіла чатыры легкавікі? Бум! І “опэль”, “жыгулі”, “фальксваген” і “масквіч” пашкодзіліся ў розных ступенях.
Ехалі мы з грыбоў. З грыбамі, ты заўважыў, у мяне непрыемнасьці другі раз. Пачалася залева. Грыбнікі пазалазілі ў машыны й выпаўзьлі на дарогу. На гарачы асфальт ліло, як зь вядра. Дарога ператварылася ў каток. Пад Лагойскам жонка мне сказала: “Паглядзі, які “мэрсэдэс”. І сапраўды, па сустрэчнай паласе да нас набліжаўся выдатны экзэмпляр, вялізны фургон. Калі нашы вочы зірнулі наперад, было запозна нешта рабіць. Наш “опэль” тараніў багажнік “жыгулёў”. Мой лоб пацалаваў шкло й намаляваў на ім зорку з трэшчынаў. Калі я выкараскаўся з машыны, на мяне пайшоў дзядзька з кулакамі. “Ты што, гад, нарабіў? У мяне жонка на дзявятым месяцы!” Як якое здарэньне, усе думаюць на мяне чамусьці. З усіх выбіраюць мяне за вінаватага. Можа, твар зладзейскі? “Сам ты, мудак! Не паказаў, што тармозіш”. “А я, б…, і не тармазіў. Я ехаў. Ціха і нармальна ехаў. А ты, б… даў мне ў сраку. А ў мяне жонка праз тыдзень родзіць”. “А мая жонка за рулём сядзела. Стой і не п…”. Вакол нас назьбіраўся натоўп аварыйнікаў. Жонка плакала. Яе не чапалі. “Хай мянты разьбіраюцца!” Усе разышліся й закурылі ў чаканьні даішнікаў. “Трупы ёсьць?” — першае, што мы пачулі ад старшыны. “Няма!” “Ну, і дзякуй Богу. На гэтым месцы ў нас кожны год нябожчык ёсьць”. Пра трупы даішнік гаварыў так, як рыбак пра шчупакоў. Рыбнае месца ў іх там, пад Лагойскам. Топчучы парассыпаныя на дарозе грыбы, мянты мералі й малявалі карціну здарэньня. Вінаваты быў ясна хто. Ворагаў у нас хапала: два чараватыя начальнікі ў зялёных гумовых ботах з “масквіча”, два маладыя бізнэсоўцы з “фольксвагена” і сем ідыётаў з “жыгулёў”. Цяжарную з “жыгулёнка” звазілі ў больніцу на “хуткай дапамозе”, але пашкоджаньняў не знайшлі й прывезьлі назад. Мент адвёў мяне ў поле й сказаў, што патрымае пацярпелых хвілінаў пятнаццаць-дваццаць, каб мы пасьпелі адарвацца. Маўляў, боек на дарозе яму ня трэба. За месяцы тры я сплаціў грошы за “жыгулі” цалкам і за рамонты трох машын. Дарагія грыбы былі тым летам. Але што наракаць. Жывы, здаровы, і дзякуй Усявышняму.
“Ты Богу, Богу дзякаваць мусіш! Сьвечку ў царкве ці куды ты там ходзіш, пастаў. Каб так уплішчыцца й жывым застацца. Гэта толькі Бог можа зрабіць!” — крычаў пракурор Сава з Ашмянаў на трасе Менск—Вільня. У Савы калаціліся рукі й трэслася галава. “У мяне язва адкрылася на нэрвовай глебе. Я ў Менск па лекі ехаў. З бальніцы ўцёк. І тут вы. Каб я руль ня вывернуў — усім капец!” Сапраўды, каб пракурор… Але мадэляваць сваю сьмерць дазваляюць адно самазабойцы. А я з жонкаю ехаў зусім не на ўласнае пахаваньне, а на прэзэнтацыю. Жонка ў мяне майстар рабіць дзяўчатам вечную прыгажосьць на фота. І ня дзіўна, што ў часопісе “Гарпэр базар” зь ёй зрабілі інтэрвію. Пра яе зьнялі рэклямны ролік на Літоўскай тэлевізіі. На прэзэнтацыю часопіса зь відэаролікам мы й несьліся. Надвор’е стаяла яшчэ тое: сьнег з дажджом і ветрам. Два разы мы спыняліся, каб лёд з лабавога шкла пазьдзіраць. Хуткасьць была недзе пад сотку. І яе хапіла, каб нас панесла на лёдзе. І панесла. І вынесла на сустрэчную паласу, дзе ехаў хворы пракурор. І амаль пранесла міма. Я думаў, пранесла, дык не. Наш “опэль” сракаю рэзнуўся ў лыч ягонай таратайкі. Рэзнуўся й паляцеў пад адхон. Бляха-апранаха, я не прышпілены пасам сядзеў. За хвіліну да аварыі адшпіліўся. Шукаў запальнічку па кішэнях. Знайшоў, закурыў цыгарэту, як закурвае асуджаны на сьмерць перад пакараньнем. З цыгарэткаю ў зубах я й перакуліўся, спачатку на дах, потым зноў на колы. Абмацаў сябе. Здаецца, жывы. “Ты жывая?” “Жывая!” Выляцеў з машыны, каб адскочыць, бо рэзнуліся бэнзабакам. Ні дыму, ні агню. Ужо лягчэй. Іду сабе па сьнегу на дарогу. Паглядзець, ці не забілі каго. А да мяне сівы дзядзька ляціць. “Ты, ты, ты што нарабіў?” “Стой і маўчы. Стой і маўчы. Пастаім хвілінку. А потым пагаворым”. “Правільна”. Пастаялі, пакурылі. Ён з кішэні пракурорскае пасьведчаньне дастаў, а я пашпарт — той, стары, запасны. “На пашпарт і супакойся”. І ён крыху астыў. Далей ён назваў, колькі хоча за тарантайку. Я разгарнуў партманэтку, аддаў амаль усё, што меў, і, канечне, застаўся вінен. Пракурор — чалавек дасьведчаны, хто, як ня наш беларускі пракурор ведае, што ў судах праўды нямашака.
У Вільню мы даехалі аўтастопам, і ўсю дарогу літоўскі гандляр будматэрыяламі распавядаў, дзе й як на трасе Вільня—Менск б’юцца машыны.
На прэзэнтацыі барадаты мастацтвазнаўца да маёй гісторыі вынайшаў рэзюмэ: “Вось так людзі й прыходзяць да Бога!” “А можа Бог так прыходзіць да людзей?” — падумаў я, і толькі тады стала страшна. Я пачаў шукаць запальнічку. У кішэнях было поўна шкла.
Вільня—Менск
Люты 1999 году
