Адам Глёбус
Праскі шэм і койданаўскі трэф
Зноў у Прагу. Шафёр, вясёлы аматар піва, кажа: «У Чэхіі з нацыямі праблемаў няма. У нас 95% чэхаў. Ёсьць і славакі, і немцы, і вугорцы, і ўкраінцы, і цыганы… Яны працаваць ня хочуць. 80% цыганоў зусім нідзе не працуюць, а сацыяльных гарантыяў патрабуюць. Нахабная нацыя — цыганы».
Мне згадаліся два старыя цыганы ў малінавых пінжаках і лякаваных чаравічках. Іх валасы такія чорныя-чорныя, што момантамі глядзяцца ажно сінімі. Яны граюць у карлаварскай рэстарацыі “Дворжак”, дзе я апошнім часам вячэраю. Адзін барабаніць па фартэпіянных клявішах, другі катуе бас-гітару. Яны граюць і сварацца па-цыганску. Ледзь не пасьля кожнай кампазыцыі піяніст падскоквае і крычыць на гітарыста. А той, выставіўшы чэрава, пазірае на нэрвовага калегу і ўсьміхаецца ў шыкоўныя вусы. Аднаго разу я зрабіў памылку і папляскаў. Так, проста, без усялякіх думак. І тут адбылося пераўтварэньне. Бас-гітарыст адклаў інструмэнт, выцягнуў аднекуль з-за фартэпіяна скрыпачку і зайграў. Як ён граў! І хто толькі прымушае такога торгаць струны электраінтрумэнта. Скрыпка — вось у чым сьпявае душа цыганская. Таўстун граў, і я бачыў, як адрываюцца ад кіліма ягоныя лякаваныя чаравічкі, як ён лунае пад рэстарацыйнай стольлю, я чуў, як заварушыліся грошы ў маёй кішэні... Яшчэ імгненьне, і ўсе кроны апынуліся б у цыганоў, але граньне своечасова скончылася, і я сышоў у бар. Я ня даў цыгану ні капейкі, ні паўкапейкі. Дасі раз — не адчэпіцца.
У бары “Піано” было ціха, утульна, па-хатняму: бармэн і дзьве заўсёдныя прастытуткі — худая чорная і сьветлая шырокая. У бары я п’ю вечаровую гарбату. Добра выпіць зялёнай гарбаты, супакоіцца, выспацца і паехаць з самай раніцы ў Прагу.
А там… Там прыйсьці на Старамескі пляц і паслухаць кантрабас. Люблю кантрабасы зь дзяцінства. І барабаны люблю. Рытмсэкцыя — мая слабасьць. Вось так, здаецца, і стаяў бы ўсё жыцьцё на пляцы і слухаў праскі джаз. І доўга стаяў бы, каб не жабракі. Дарма шафёр казаў, што ў Чэхіі няма жабракоў. У Празе іх — нібы галубоў. Каля кожнага касьцёла, каля кожнай сьметніцы вядуцца. І на Старамескім да мяне падруліў барадаты сьмярдзючы, адагнаў я паскудніка, а ён да сьметніцы падышоў, дастаў абгрызак ігрушы і пачаў жаваць. Яму смачна, а мяне ледзь не званітавала. Якая тут музыка? Які джаз? Пайшоў я адтуль.
Іду, а мяне пераймае Моцарт. Самы натуральны, у зялёным камзоле, белых панчохах і срэбным парыку. На чаравіках спражкі золатам гараць. Запыняе мяне Амадэй і дае запрашэньне ў опэру на “Чароўную флейту”. Бяру. Доранаму каню ў дупу не зазіраюць. А ў твар? Твар у Моцарта чорны, як праскія вежы. І хто гэта прыдумаў пераапранаць мурынаў у Моцартаў? А можа так і трэба, для эфэкту, для запамінальнасьці падзеі… Пэўна ж, так і задумвалася.
З такімі думкамі і запрашальным аркушам у руцэ я хаваюся ў базыліку сьвятога Якуба. Змрочна і ўрачыста. Наведнікаў няма. У правым нэфе сядзіць голы Ісус. Галаву рукой падпірае і слухае натужлівы гул пыласмока. Маладзенькі манах зьбірае пыл з алтара. Такая родная местачковая будзёнасьць, што ажно сьляза навярнулася. Які джаз? Які кантрабас? Які цыган са скрыпачкаю? Сам Бог слухае пыласмок… А мы ўсё арган, арган… І ад усёй гэтай велічы і мізэрнасьці захацелася мне есьці. Ад духоўнага да плоцкага адзін крок.
Я прыкрочыў у гатэль “Інтэркантынэнталь”, дзе пасярод кавярні паблісквала шкляная паўсфэра. А пад ёю… Ляжалі пірожныя, белыя і пыхлівыя, нібыта салісты опэры. Жаўцелі булачкі, гладкія, як правінцыйныя школьніцы. Кіпеў, выкіпаў з талеркі вінаград. А над усімі сядзеў ананас, мудры, як чарапаха. Замовіў я мятнай гарбаты зь яблыкам. Раней, ты памятаеш, я хлястаў каву, а цяпер шкадую страўнік і калі не працую, папіваю гарбатку. Ня так прыемна, затое менш шкодна. Узрост.
Раней бы ніколі не пайшоў чысьціць у прыбіральні чаравікі. А цяпер іду. Выдатная машына са шчоткамі ёсьць у “Інтэркантынэнталі”. Зграбная, бліскучая, яна нібыта кажа: “Уключы мяне, і ўбачыш свой твар у мысках чаравікаў”. Ясна, уключыў. Дакладней, паспрабаваў уключыць. А яна — як кусане! Як дзёўбне токамі! Чаравікі я абцёр сурвэткаю. А рукі калаціліся яшчэ з паўгадзіны. Бывае.
З дрыжыкамі ў пальцах самы час наведаць выставу, прысьвечаную стваральніку Грэгара — Францу Кафку. Выстава маленечкая, але падумаць ёсьць пра што… Вось ён, апошні ўздых Аўстра-Вугорскай імпэрыі. Кафка — няўлоўны, маленькі, зьняважаны і пакрыўджаны чалавечак. Тут ён падобны да Чапліна, а там — да Пастэрнака. Тут ён пазірае са здымка як жыд-артадокс, а на тым малюнку — чалавек сьвету, касмапаліт і касмаганіст. Кнігі, кнігі, кнігі… Па-нямецку, па-чэску, па-ангельску, па-расейску… Бяры, чытай, думай… Пра што? У Празе думаць пра што? Можа ты мне падкажаш, пра якое такое я мушу задумвацца на праскім бруку, выйшаўшы з выставы Кафкі? Пра жыдоў! Правільна.
Я задумаўся пра габрэяў праскіх. На выставе прадаваўся гліняны Голем. Не набыў я цацкі, не прыдбаў сувэніра, бо іх набываюць, каб ня думаць. А я ўспомніў Голема — магутнага абаронцу праскіх габрэяў. Яго зрабіў з гліны разумны, як цар Саламон, рабін Лёў. Ён зьляпіў яго зь зямлі і ўсунуў пад язык шэм — пэргамэнтавы аркуш з таемным чарадзейным надпісам. Голем ажыў. Ён паўстаў, каб рабіць патрэбныя Богу справы, асноўная зь якіх — бараніць грамаду ад ворагаў. І Голем бараніў, выратоўваў, ахоўваў жыдоў. Але ўсяму свой час і сваё месца. Надышоў час зрабіць Голема і прыйшла хвіліна дастаць з-пад ягонага языка чароўны шэм. Голем зьнерухомеў назаўсёды. Ён разваліўся на гарышчы Старановай сынагогі. Але дух Голема назаўсёды застаўся жыць у габрэйскіх кварталах. Ён лунае, каб кожны габрэй у Празе адчуваў сябе абароненым. Каб кожны жыд у любым кутку сьвету ведаў, што ў Празе яго чакае ўсемагутны Голем. Так яно ў Празе. А ў Менску? Чаму ў Менску разумны, як Саламон, рабін не зьляпіў Голема? Чаму не накрэсьліў на пэргамэнце таемныя знакі і не паклаў стоду пад язык? Хто абароніць беларускіх жыдоў? Ці-шы-ня… У Менску безьліч мёртвых Големаў, бронзавых і каменных. Яны стаяць, сядзяць, ляжаць у сквэрах, парках, на праспэктах і на пляцах, на вуліцах і ў завулках. І ніводзін зь іх нават не чакае шэма. А можа памыляюся? Ну скажы, што я абмыліўся, што недасьведчаны, што ў Менску ёсьцека Голем і завуць яго Ір. Уначы Ір ходзіць па Менску і карае жыдабойцаў, юдафобаў, антысэмітаў — усіх, хто ясным днём крыўдзіць габрэяў. Маўчыш? Няма ў нас ні Іра, ні Голема. Але гэта ня значыць, што яго ня будзе. Усяму ёсьць час. Будзе дзень нараджэньня і ў менскага абаронцы жыдоў. Спадзяюся. І ня я адзін. Табе таксама варта спадзявацца. Без надзеі нельга жыць.
Чамусьці ў праскай гандлёвай аркадзе, дзе я хаваўся ад пералётнага дожджыка, успомнілася здарэньне з Хведарам Дастаеўскім. Ну сапраўды, калі думаць пра Кафку, Голема, Лёва, Саламона, Майрынка, дык і да змрочнага кудлатабародага Дастаеўскага — адзін крок. А выпадак той быў каля карціны Гальбэйна “Хрыстос у труне”. Пісьменьнік, пабачыўшы намаляваны геніем труп, ня вытрымаў жаху, зь ім надарыўся эпілептычны прыпадак — пена з роту, курчы і ўсё такое жудаснае. Мурашкі па скуры. А тут стаю я пад аркаю, разглядаю рэклямкі на сьцяне, чытаю пра чароўнае ўзьдзеяньне салярыю… Калі ты ня ведаеш… Салярый — труна, поўная сініх лямпачак. Кладзесься й загараеш, загараеш, загараеш, а ўстаеш з труны новым чалавекам, нібыта наноў нарадзіўся, нібыта ўваскрос. Калі б Дастаеўскі наведваў салярый, ён бы ўбачыў у палатне Гальбэйна — Хрыста ў салярыі, Хрыста, які вось-вось уваскрэсьне. А ён пабачыў корпус гнілога нябожчыка, пабачыў сьмерць у яе мэтафізычным абліччы. Як жа я разумею пратэстантаў, што крышылі выявы Бога! І як жа не разумею тых, хто лічыў сябе разумным і аддаваў загад нішчыць рэчы, нішчыць плён працы чалавечай. Хіба рэч вінаватая перад чалавекам, а тым больш — перад Богам? Толькі жыве, жыве незьнішчальная вера ў Голема, вера ў жывую гліну. Як жыве вера ў самыя найпростыя найзвычайныя рэчы. Вера ў тое, што скончыцца дождж. І ён сканчаецца, і можна гуляць па бліскучым горадзе.
Шэсьць гадоў я ня быў у Празе. І за шэсьць гадоў нічога не зьмянілася. Камэрнікі з камэрамі здымаюць і кадруюць горад ста вежаў. А я гуляю сабе з нататнікам у кішэні і думаю, як прыеду ў Прагу зноў, як зайду ў рэстарацыю “Дзьве коткі”, замоўлю смажанага мяса з моркваю, пад’ем і пакіну на талерцы крышку ежы, бо менская жыдоўка Голда навучыла мяне ніколі нічога не даядаць і не дапіваць дарэшты. Пэўна, гэта нейкі старажытны жыдоўскі закон, і ў яго ёсьць свае абгрунтаваньні і тлумачэньні. А ў маім мястэчку Койданаве пакінутую ежу называлі трэф. Ня ведаю тлумачэньняў закону пра трэф. Я ўспрымаю закон наверу.
Пэўна, і ты верыш маім апавяданьням пра Прагу проста так, без усялякіх там перапрашэньняў і прынцыпаў. А таму я мушу выправіць памылку, зробленую ў тэксьце. Тое-сёе зьмянілася ў залатым горадзе. У кожнай вялікай кнігарні зноў прадаюцца расейскія кніжкі. І сярод іх трапляюцца мае. Табе гэта можа і малацікава, а мяне ўзрадавала. Ходзіш-ходзіш па Празе, заходзіш у Дом кнігі, а там… Я хаваюся за псэўданімы, таму ўласна Глёбусавых кніжак няма. Ёсьць Францішак Крышка, Антоніа Міро, Тэадор Ван Герэн, Яраслаў Віткевіч, Уладзімер Сакалоў, Ярамір Судак… Яны прадаюцца ў Празе за чэскія грошы. Я гэтаму рады. І ў гэтым я падобны да жыда. Таму, каб выжыць, трэба было хавацца за прозьвішчамі тутэйшых, мясцовых, пануючых. А цяпер большасьць беларускіх пісьменьнікаў хаваецца за амэрыканскімі, эўрапейскімі і расейскімі псэўданімамі. Такі час. Час хаваньня і таямніцаў. Але будзе і іншы — час адкрыцьця.
Прага. 11—18.03.2000 год
