Адам ГЛЁБУС
Мсьціслаўскія маньякі
Апавяданьне
Была спакуса напісаць пра Нью-Ёрк — горад, дзе ніколі ня быў. Сесьці, засяродзіцца, згадаць чытанае, бачанае ў кіно й тэлевізіі, чутае ад самых розных людзей і нашрайбаць падарожную прозу пра сталіцу ўсіх маньякаў і мастацтваў. І можна было пра горад, які ніколі ня сьпіць, нешта навыдумляць. Тым больш, што Нью-Ёрк я любіў заўсёды. Кніжкі пра амэрыканскае дзіва чытаў. Паехаць туды меў намер. Дагэтуль выпраўляюся й ніяк ня выберуся. А ў Новы Ёрк я пачаў зьбірацца яшчэ ў семдзесят дзявятым годзе.
У раённай мсьціслаўскай бібліятэцы ўзяў пачытаць альбомчык пра горад даляравага д’ябла. Начытаўся, і заманулася ехаць ў Амэрыку. Каму з нас не хацелася ў тую штатную, заможную, музычную краіну? Можа, табе не жадалася? Сумняюся. Не сустракаў я чалавека, якому б не карцела хоць раз пабываць у заакіянскіх Злучаных Штатах. Я — не вынятак. Тым больш, мяне зь дзяцінства некуды несла, кудысьці клікала, гнала, цягнула. Не сядзелася дома хлопчыку малому. А там — хмарачосы, падземка, Брадвэй, Манро, Райт, Уоргал, Раўшэнбэрг, Ленан, Прэсьлі, Бруклін, Аль Пачына, Брандо… Дух займае. Ляжаў я ў касьцёле Дзевы Марыі на самаробным ложку й марыў-мроіў пра рок-н-рол і мільёны агнёў.
У Мсьціславе я сумаваў менавіта па лямпачках, па сьвятле, па рэкляме. Не хапала начнога жыцьця. На ўвесь Амсьціслаў адно скрыжаваньне стаяла са сьветлафорамі. Я ўначы пайду на тое скрыжаваньне, пастаю, і ня так маркотна. Зялёны, жоўты, чырвоны, жоўты... Хоць нешта, хоць нейкі ўрбанізм. Хлусіць ня буду, работа ў касьцёле мне падабалася, вельмі. Капіяваў я залацістыя фрэскі — займальны, ведаеш, занятак. Уяўляеш сябе майстрам культавага сьценапісу, натхнёным вернікам, манахам. Табе даручылі ўпрыгожыць сабор, і ты робіш эскізы. Сабор прысьвечаны Маці Божай і ўсім, хто загінуў ад зброі ўсходніх барбараў у 1658 годзе, калі Мсьціслаў спалілі, а жыхароў на загад вылюдка-маскавіта Трубяцкога вынішчылі. З трыццаці шасьці тысячаў засталася адна тысяча недасекаў. І сьведчаньнем таму паўсталі малюнкі: Трубяцкі паліць горад, і маскоўцы шаблямі адсякаюць галовы ксяндзам. Не скажу, што гэта найпрыгажэйшыя карціны ў саборы. Яны патрэбныя, але я любіў анёлаў-музыкаў і вялікі на ўсю сьцяну залаты арган.
Зладзейства й крыважэрнасьці ў мястэчку хапала. Біліся мясцовыя з зэкамі, рэзаліся пэтэвэшнікі зь мясцовымі, а мсьціслаўцы ў дадатак і самі сваіх душылі, і ні ў якім не пераносным сэнсе, а ў найнатуральным. За горадам у лесе пачалі знаходзіць згвалтаваных і задушаных жанчын. Як вядзецца, ніхто нічога ня бачыў і ня чуў. Мясцовыя нагаворвалі на зэкаў, зэкі — на пэтэвэшнікаў, тыя — на мясцовых і на інтэрнацкіх глухіх дзяцей.
Колькі тыдняў давялося й мне пажыць сярод дзетак з кепскім слыхам. Я не фашыст, о, крый мяне, Божа. Я спачуваю калекам, нябогам і асабліва іхным сваякам і бацькам, толькі жыць з глухімі дзецьмі досыць… досыць… складана. А часам — невыносна. Раніцай у нядзелю ты вырашыў паспаць, а яго, дзесяцігадовага інваліда, успаролі а сёмай, накармілі грэчанай кашай і выпусьцілі ў двор. Ён зазірнуў у тваё вакно, пабачыў, што ты адпачываеш, пайшоў па малаток, вярнуўся й пачаў біць-лупіць па блясе падваконьня. Ён глухі. Ён ня чуе. З-за калецтва ён кепска засвойвае ўсе навукі й этыкет. Ён грукае па блясе малатком і салодка лыбіцца. Ён радуецца, што ты ўстаеш. Злавіў бы — за… пабіў бы! Зьлітуйся з нас усіх, Божа ўсемагутны. Бяжыш на вуліцу ў адных майтках, а глухога няма. Адно малаток валяецца пад вакном на кветніку. І ня дзіва, што на гэтых глухіх наракалі й нагаворвалі. Бо ў дзесяць гадоў ён ляпае малатком па жалезе, а ў сямнаццаць… Што такі інфантыл робіць у полавасьпелым веку? Можаш уявіць? Цела сасьпела, а мазгі засталіся сёмы раз у трэцяй клясе. Усе інтэрнацкія прыбіральні ад падлогі да столі, не раўнуючы як касьцёл, размаляваныя й сьпісаныя крамзолямі. І зьмест графіці адпаведны — садысцка-мазахісцкі, вычварэнскі й сэксапаталягічны. Словы на «х», на «п», на «б» найбольш часта сустракаюцца на фэкальным сьценапісу. Ня раз і ня два дзяўчаткі з інтэрнату прапаноўвалі мне пазаймацца квазіпрыстойнымі гульнямі. Але схільнасьцяў да пэдафіліі я ў сабе не знайшоў і распусьце не паддаўся. Але ж гэта я не абрынуўся. Я — чалавек іншага выхаваньня, зь іншымі вартасьцямі й заняткамі.
Мяне ў Мсьціславе ніхто пальцам не крануў. Гарадок маленькі, усе адзін аднаго ведаюць у твар. А тут прыехаў невядома хто, немаведама адкуль, засеў у паўразбураным будынку й займаецца Бог ведае чым. Невядомасьць спараджае страх і павагу. Нават зэкі, што адсядзелі ў турмах дзясяткі гадоў, ставіліся да мяне зь піетэтам.
Зэкі жылі ў інтэрнатах, працавалі на будоўлі вялізных сьвінакомплексаў… Раніцай і ўвечары яны адзначаліся ў міліцыянтаў, а потым сыходзілі ў мястэчка піць, гуляць, танцаваць і біцца. З-за п’янак усчыналіся бясконцыя сваркі, гвалты, мардабоі. Каб ня трапіць назад у турму пасьля разборак, зэкі плацілі мянтам, а тыя садзілі іх за дробнае хуліганства на пятнаццаць сутак. Сутачнікаў прыганялі ў мой сабор прыбіраць будаўнічае сьмецьце.
Кіраваў прыборкаю вартаўнік Арол, такое ганарыстае прозьвішча. І татуіроўку ён меў адпаведную: лупатая, дзюбатая, кіпцюрастая птушка сінела на ўсе сівавалосыя грудзі. Сын Арла, Арол-меншы, быў таўсьцейшы за кабаністага бацьку й паскуднейшы ўдвая. Бацька краў у касьцёле ўсё, што мог зьнесьці, а сын дапамагаў і гнюсна паскудзіў вакол сябе.
Вось прывядуць Арлы зэкаў на работу, выберуць аўтарытэта, пакажуць, што трэба рабіць, і старэйшы Арол сыходзіць, а малодшы сядае з аўтарытэтам піць. І пілі яны не віно й гарэлку, а эсэнцыю зь ліманаднай фабрыкі. Ёсьць такі канцэнтрат, што дадаюць у ліманады: паскудзтва неверагоднае, але градус мае ўбойны. Калі дзюшэс — дык пад 80°, лімон — 60—70°, бураціна — 50°. Мазгі адбівае ўмомант. І шклянкі пасьля яе толькі выкінуць — не адмыеш, не адшаруеш. Прыбіральня й тая сьмярдзіць цукеркамі. І ўсе пра тое ведаюць. І ніхто акрамя Арла-малодшага ня стане ваду з-пад калёнкі хлястаць пасьля прыняцьця дзюшэсу, бо нават быдла, каровы ды сьвіньні той вады піць ня будуць. Ну, і работа пасьля такіх градусаў адпаведная — сон пад кустом. Такая разбэшчанасьць ні да чаго добрага прывесьці не магла. П’яны на будоўлі страшнейшы за фашыстоўца на вайне.
На рэстаўрацыю архітэктурна-жывапіснага помніка я прыехаў, вядома, не адзін. І ўсе мае калегі вырашылі абвясьціць вайну мсьціслаўскім боўдзілам, што абселі касьцёл. Першых пагналі зэкаў. Другой ахвяраю стаў харчгандаль, кіраўніцтва якога ў касьцёльных сутарэньнях саліла гуркі й квасіла капусту. Трэцімі сыходзілі рабочыя. Кіраваў імі швагер вартаўніка Арла. Рабочыя — былыя зэкі, якім не было куды ехаць пасьля тэрміну, і яны пазаставаліся ў Мсьціславе. Паводле дакумэнтаў яны ўжо разы два аднавілі касьцёл, а на справе нарабілі толькі шкоды. Зьнялі стары дах пад зіму. І сабор прастаяў да вясны бяз даху. Сьнег растаў, вада пазмывала частку росьпісаў. Змыла яна і палову карціны, дзе расейцы рэжуць ксяндзоў. Таму мы мелі ўсе падставы гнаць у шыю шкоднікаў. І гналі. І мястэчка нас запаважала. І можна было хадзіць уначы да сьветлафора і нікога не баяцца.
Можа з-за маёй самаўпэўненасьці аповеды пра маньяка мяне ня ўражвалі. Зрэшты, душыў ён толькі жанчын. Дый наагул уся гісторыя выдавала на дурную казку. У цёмным-цёмным лесе чорны-чорны чалавек падпільноўвае самотных жанчынак, нападае, катуе, забівае й хавае нябожчыц пад гольлем, мохам і лістотаю. Што тут нечаканага? А вось калі мясцовы хуліган зарэзаў мясцовага п’янтоса ў нядзелю зранку на вачах у народу, тут і мянты занэрваваліся.
Нядзеля ў Мсьціславе — дзень сьвяты й кірмашовы. Апранаесься чыста і йдзеш на кірмаш. Сябе паказаць, на сьвіньні паглядзець. Люблю я на сьвінкі глядзець. Дарма кажуць, што я жыд, каб быў габрэем — не любіў бы я сьвінства. А вось люблю. Ходзіш сабе, дзюдзькі разглядаеш. Потым накупляеш якіх гуркоў з памідорамі, і ў кнігарню — парыцца ва ўцанёных кніжках і паштоўках. У кожнага свая нядзельная цікавасьць. Хто з цукеркамі, хто зь півам, хто з марозівам, а я з кніжкамі. Сьвята, адным словам. А тут адзін падшыванец усадзіў другому падшыванцу нож пад рэбры й дастаў да сэрца, насьмерць чалавека зарэзаў. Мужчыны забойцу схапілі й міліцыянтам аддалі. Лепш бы яны схапілі яго тады, калі ён яшчэ быў не забойцам. Каб хто ведаў.
Карацей, усе ў Мсьціславе маглі быць маньякамі: і зэкі, і мясцовыя, і інтэрнацкія з пэтэвэшнікамі.
Я табе яшчэ не расказаў жахаў пра пэтэвэшнікаў. Зараз распавяду. Прафэсійна-тэхнічная вучэльня ў гарадку спэцыялізавалася на будаўнічых занятках. А каб словы не разыходзіліся са справамі, навучэнцы будавалі васьмікватэрныя двухпавярховыя дамкі. Такое няхітрае жытло для местачкоўцаў. Каб ня кралі будматэрыялаў, пакідалі вартаўніка. Быў сярод навучэнцаў кульгавы, адна нага карацейшая, касавокі небарака. Яго ўвесь час і пакідалі за вартаўніка. А мсьціслаўскія малагодкі зьдзекаваліся зь нябогі: паказвалі яму, як ён крыва глядзіць, як ураскірэчку ходзіць, матам на яго лаяліся. І давялі да таго, што схапіў кульгавы рыдлёўку й засёк шэсьць дзяцей адным разам. Яны ўшасьцёх так і ляжаць урадок, пры самай браме, на могілках. Нажартаваліся, наблазнаваліся й цяперака адпачываюць.
Вось такі расклад крымінальны меўся ў тамтэйшых сьледчых. Куды ні зірні, паўсюль падазроныя.
Быў і падазроны нумар адзін, афіцыянт з рэстарацыі «Віхра». Віхра — назва крынічнай рэчкі, што цячэ каля Мсьціслава. За рэчкаю ў вёсачцы й жыў афіцыянт Гена. Толькі афіцыянтам і бутлегерам Гена зрабіўся не адразу. У першым сваім жыцьці працаваў ён школьным настаўнікам нямецкай мовы. Таму зрэдчасу ў рэстарацыйным тлуме гучалі нямецкія маналёгі з лаянкаю пра п’яных сьвіньняў. Вытурылі Гену са школы за нудызм. Штодня на золку ён галяком даваў нырца ў халодную Віхру. Я вельмі паважаю тых, хто зранку акунаецца ў рэчку. І сам бегаў і плаваў. Бегаў да верасьня і ў верасьні, калі з усіх рэстаўратараў у касьцёле засталіся двое — я й Мікола Залатуха. Першым падхапіў хваробу Мікола. Затэмпэратурыў і зьехаў. Адзін я бегаць ленаваўся дый баяўся застудзіцца. А Гена і ў першыя маразы боўтаўся ў бруістай плыні. Казалі, што ён цэлую клясу сваіх вучняў падбухторыў купацца аголенымі. Я ня веру. Гена — вясковы дзівак, а не вар’ят. У ягоным партфэлі заўсёды хаваліся чыстая кашуля, каньяк і лімон. Любая дзеўка сама хацела перапіхнуцца з чыстацелым афіцыянтам. Калі ён за нешта й перажываў, дык толькі не за адсутнасьць полавай блізкасьці. Ён перажываў за лысіну. Зарана — у трыццаць згубіў Гена кудзеры. Ён сам мне пра гэта расказваў, калі напіўся. А піў Гена з шыкам. Шампанскае, чырвоная ікра ў талерцы, танцы на стале… А потым сьлёзы й расповед пра чортаву лысіну. Я ні хвіліны не сумняваўся, што Гена нікога ня гвалціў і не душыў. А Мсьціслаў на яго нагаворваў. І мужы замардаваных кабет хацелі таго Гену падлавіць, каб выбіць прызнаньне.
Выбіць прызнаньне можна зь любога. Такіх прыкладаў у крыміналістыцы колькі заўгодна. Але ж трэба нэўтралізаваць маньяка, вось дзе загваздка. І мсьціслаўцы гэта разумелі, за Генам сачылі, але катаваць не катавалі. А я адразу казаў: марны занятак сачыць за афіцыянтам, акрамя голай дупы на беразе рэчкі нічога вартага ня высачыш. І ніхто нічога ня высачыў. І мая праца ў Мсьціславе падышла да канца. Працаваў я толькі ў цёплы сэзон — з траўня да кастрычніка. У касьцёле і ў жніўні можна застудзіцца на скразьняках, а ў маразы проста здохнеш. Дый адному жыць у напаўразбуранай будыніне — ня цукар з хлебам есьці. Сабраў я пэндзлікі й матануў у Менск.
Хацелася, канечне, у Нью-Ёрк, але ў Менску справы былі. Інстытут трэ было скончыць нарэшце. І квіток у Амэрыку здабыць… Жартую. Калі я зьяжджаў з Амсьціслава, думаў — вярнуся абавязкова. А вось і не вярнуўся. Але не хвалюйся, пра маньяка я дакажу.
Яго злавілі, судзілі і расстралялі. А расказала мне канцоўку гэтай гісторыі касірка з кінатэатру ў мястэчку Смалявічы. Быў у мяне пэрыяд, калі я думаў, што лепей рабіць свае росьпісы, чым капіяваць і рэстаўраваць чужое. Дурань. Тых маіх росьпісаў, дзякуй Богу, ужо няма. Такі сьценапіс жыве да першага рамонту, а ўжо гадоў дваццаць мінула. А тады размалёўваў я фае ў кінатэатры зь Мішам Нацэўскім, а ён вазьмі й захварэй, як той Мікола Залатуха. Вось жа шанцавала мне з напарнікамі. Можа з-за гэтага й кінуў я манумэнтальнае мастацтва, дзе трэба брыгадаю, талакою, гуртом. А я адзін пэцкаў сьцяну, адзін рыштаваньні перастаўляў, мучыўся. Падыходзіць да мяне касірка й пытае: «А гэта ня Вы ў Мсьціславе касьцёл рамантавалі?» — «Я». — «А я Вас памятаю. Вы выстаўку рабілі, увесь горад прыйшоў паглядзець. Ніхто ж ня думаў, што ў нашым разбураным касьцёле столькі карцінаў на сьценах. Вас я добра запомніла, Вы ўсё на пошту прыходзілі тэлефанаваць. А я на той пошце працавала. Канечне, Вы мяне ня памятаеце. А Вас у Мсьціславе ўсе ведалі ў твар, ганарыліся, што ў нас такія людзі працуюць, адукаваныя». Вось і маеш. Я ж думаць ня думаў, што ў Мсьціславе мной ганарацца. Які Мсціслаў, мне давай Нью-Ёрк, а ня нейкі гарадок-мястэчка на беларуска-расейскім узьбярэжжы. «Вы яшчэ на выстаўцы расказвалі пра жахлівыя карціны, пра тое, як расейцы спалілі Мсьціслаў і ксяндзоў пасяклі». — «У нас і сваёй брыды людарэзнай хапае… А ці злавілі вашага маньяка, што цётак забіваў?» — «А Вы ня ведаеце? Злавілі! Мужчыны жанок-нябожчыц упалявалі зьвяругу. Ім падказалі. Ён, гад, яшчэ калі ў школу хадзіў, паспрабаваў адну жанчыну ў лесе згвалціць. Яна не далася, адбілася, уцякла. Дый нікому нічога не сказала. Ведаеце, брыдка неяк пра такое расказваць. Яна й змаўчала. Час мінуў. Ён і ў горадзе павучыўся, і ў войску адслужыў, а потым вярнуўся, падушыў цётак і на Поўнач паехаў грошы зарабляць. Не было яго ў мястэчку. Дык ніхто на яго й ня думаў. А прыехаў ён на адпачынак да бацькоў. Жанчына недагвалтаваная ўбачыла вылюдка й згадала ўсю брыдоту. Расказала мужу, а той ужо сваякам пакутніцаў падказаў. Мужчыны яго ў абарот, ён і прызнаўся». — «Можа, ня ён тое рабіў. Ведаеце, калі ў абарот, можна што заўгодна нагаварыць». — «Не сумнявайцеся, бо знайшлі ня толькі першых чатырох, а яшчэ дзьве нязнойдзеныя ў лесе так і ляжалі. Ён іх закапаў. Дык калі сьледзтва вялі, ён тыя магілы й паказаў». — «А як гэта мужчыны не забілі вылюдка, калі ён прызнаўся?» — «А ён хітра прызнаўся. Ён ім сказаў, што толькі адну старую згвалціў і задушыў, а пра астатняе ў міліцыі загаварыў». — «Ды хто ж у Мсьціславе быў такі хітры?» — «А Вы яго добра ведаеце. Памятаеце, у Вас у касьцёле Арол працаваў вартаўніком? Ну, той, які, пакуль Вас не было, яшчэ зьняў з касьцёла цынк і сабе лазьню накрыў? Вось яго сынок і мардаваў бабы».
Тут і скончылася гісторыя пра Арла-маньяка. Хацеў расказаць пра Нью-Ёрк, а выйшла пра мястэчка на беразе Віхры.
Карлавы Вары.
Сакавік 2000 году
