27 траўня споўнілася 100 гадоў з дня нараджэньня Ўладзімера Жылкі. Ягоны лёс, кароткае жыцьцё і вершы дазваляюць убачыць у Жылку праўдзівага спадкаемцу Максіма Багдановіча. Хіба што ў Багдановічавым жыцьці болей расейскіх адрасоў, а ў Жылкавым ёсьць яшчэ і Прага, вучоба ў Карлавым унівэрсытэце. Праўда, памёр Жылка ўсё ж у Расеі, куды быў сасланы за свае перакананьні, — у далёкім горадзе Ўржуме, дзе пакуль што не ступала нага дасьледнікаў ягонае творчасьці. Адно вядома, што там захаваліся магіла паэта і дом, у якім ён жыў. Не ўдалося дабрацца да Ўржуму і аўтарам «Нашае Нівы». Сяргей Харэўскі шукаў Жылку ў шуфлядзе ўласнага пісьмовага стала — там мусілі захоўвацца фотаздымкі некалі забароненых заходнебеларускіх выданьняў зь вершамі паэта. А Зьміцер Бартосік зьезьдзіў на радзіму Жылкі — у вёску Макашы пад Нясьвіжам.
Сяргей ХАРЭЎСКІ
КРЫВІЦКАЯ МЭККА ПАЭТА
Мы з прыяцелем друкавалі фотаздымкі, шчыльна зачыніўшыся ў ванным пакоі. У сьвятле чырвонае лямпы ўсе рухі здаваліся запаволенымі й значнымі, нібы ў кіно. Мы рабілі здымкі старонак колішняга віленскага часопіса «Студэнцкая Думка», 25-ты год. Напрыканцы савецкіх часоў багата нязнанай нам, маладзёнам, літаратуры даводзілася ўзнаўляць менавіта гэткім спосабам — з фотастужак, адзьнятых то ў спэцсховах, то ў нейкіх прыватных зборах.
Пакрысе ў растворы праяўляліся літары. І ў чырвоных промнях зьявіўся верш.
Калі сябры нас гудзяць згубаю
І ворагі прарочаць скон,
Тады к Табе, о Вільня любая,
прыводзяць згадкі у палон...
Гэта быў верш Уладзімера Жылкі. Я мала ведаў тады пра Жылку, мала пра беларускую Вільню. Але гэтыя вершы адразу западалі ў душу й лягалі дакладна там, дзе й мусілі быць. Разглядаючы падсохлыя ўжо, крыху карабатыя здымкі ў дзённым сьвятле, хацелася зноў і зноў чытаць менавіта Жылкаву паэзію. У ёй паўставала цалкам экзатычнае, неверагодна прыгожае места: «...і маліцьвенна ўзносіць готыка да неба тонкія шпілі». А з другога боку — места сваё, роднае, наша. У гэтых двух вершах пра Вільню — цэлая галяктыка. Нязьведаная, нявычутая, непрадуманая мною. І зусім дзіўна гучаў у савецкі час радок: «Ў жыдоўскім гета — дробязь, клопаты; і аб Сыёне сны ў туман». Калі мне, нарэшце, давялося самому пацёгацца па Вільні як сьлед, дык першыя ж радкі, якія прыйшлі на памяць каля касьцёла Сьвятой Ганны, былі Жылкавы:
Сьвятая Ганна — сьпеў,
напеўнасьцю
Салодка ўзрушана ўсягды;
А поруч зь бізантыйскай
пэўнасьцю
Царква прысела ля вады.
Той, хто ведае віленскую тапаграфію, згодзіцца са мною, што лепш і дакладней не апішаш гэтага кутка над рэчкай Вялейкай. Літаральна ў чатырох радкох усё і сказана. Усё і дасюль на тых самых месцах: вялізарны букаты Прачысьценскі сабор і чырвона-чорны гатычны касьцёл. Наагул Вільня засталася амаль цалкам такой, якой была за Жылкам:
І плюск Вялейкі, хвалі ветрыка
Люляюць Бэрнардынскі сад,
І мільгаціць праз ноч электрыка
Ў зацёмкаў мескіх шалы чад.
Не адшукаўшы ў Жылкі нічога блізкага па духу пра Менск, у якім ён здолеў пажыць таксама, я знайшоў гэтаму вытлумачэньне ў Антона Луцкевіча, у ягоным артыкуле за 1918 год, у газэце «Гоман»:
«Тут (у Вільні) складзены вялізныя скарбы беларускай культуры, незвычайна багатыя помнікі нашага старога пісьменства. Тут здаўна беларусы закладалі й закладаюць свае навуковыя ўстановы. І калі думка беларускага палітычнага дзеяча зьвяртаецца сёньня да Менску, то думкі вучоных плывуць да Вільні». Дадам ад сябе, што ня толькі вучоных, але й паэтаў. Гэткіх, як Жылка. Луцкевіч падсумаваў свой артыкул гэтак:
«Вільня ці Менск?» Гэтае пытаньне, бясспрэчна, разьвяжа толькі будучыня. Але, здаецца, разьвязка тут можа быць толькі кампрамісная: Вільня пры ўсялякіх варунках павінна абслугоўваць абодва народы, для якіх гэтае места было калыскай ў часах народзін іх культуры».
А вось жа для Жылкі гэткага пытаньня няма наагул. Ён радыкальна сьцьвярджае, што і як мусіць быць: «О, места роднае, каханае, цябе залье крывіцкі рух!» Ад гэткіх словаў у мяне, напрыканцы 80-х, дух займала! Сярод безьлічы віленскіх вершаў цяжка знайсьці нешта ўровень гэтаму. Па экспрэсіўнасьці й фундамэнтальнасьці. У паэзіі пра Менск гэткай экспрэсіі не было. Яна была непатрэбнаю. Менск даўно ўжо быў заліты, ці то тым самым рухам, ці то чымсьці іншым.
Падхапіўшы Луцкевічаву мэтафару пра Вільню як Мэкку, а Менск як Мэдыну, Жылка гукаў да паходу. У гэтай мэтафары ёсьць яшчэ адзін неабходны пэрсанаж — постаць Прарока. Яго прагна ймкнуўся разгледзець паэт:
Між тых, хто ўцяклі да Мэдыны,
Ці бачыш, ці бачыш яго?
Прарок не прыйшоў. Але паэтава прароцтва, як і прароцтва Луцкевіча, засталося. За тыя гады, што прамінулі, нішто не замяніла беларусам Вільні. І нішто не адменіць тых прароцтваў.
Так ці інакш, менавіта з тых фотаздымкаў «Студэнцкае Думкі», ад паэзіі Жылкі, я сам атрымаў, бадай найбольшы зарад таго, што завецца беларушчынай. Зь яе несканчальнаю вераю ў прышэсьце нашае ў крывіцкую Мекку. Днямі шукаў-шукаў тых здымкаў, гэтак і не знайшоў. Зрэшты, я ведаю тыя вершы на памяць.
Зьміцер БАРТОСІК
РАДЗІМА, МАКАШЫ
Удзячная гэта справа — знаёмiцца з паэтам завочна. Не тады, калi бярэш кнiжку з гучным прозьвішчам аўтара, а тады, калі даведваесься пра аўтарства ўпадабанага твору празь нейкi час. Менавiта такое знаёмства адбылося ў мяне з творчасьцю Ўладзiмера Жылкi. У пачатку дзевяностых я пачаў слухаць беларускае. Слухаў усё запар — ад афiцыйнай эстрады да падпольнага року. Але найбольшае задавальненьне прыносiла перазапiсаная дзясяткi разоў аўтарская песьня. I неяк прывязалася да душы адна прыгожая песенька Вольгi Цярэшчанкi — «Шлях да Бога». Я доўга яе напяваў, мiжволi вывучыўшы напамяць. Як высьветлiлася, я вывучыў верш Уладзiмiра Жылкi.
Напяваючы гэтую песьню, я ехаў у вёску Макашы, дзе сто гадоў таму нарадзiўся паэт. Ехаў па банальны сюжэт «да сотых угодкаў» Уладзімера Жылкі. Я не спадзяваўся знайсьцi людзей, якiя маглi памятаць равесьнiка стагодзьдзя, што пакiнуў родную вёску ў чатырнаццатым годзе. Адно думаў пабачыць дом, дзе паэт нарадзiўся і, магчыма, запытацца ў тамтэйшых дзяцей — цi кажа iм нешта гэтае прозьвiшча — Жылка. Тым больш моцным было маё ўражаньне.
Знайсьцi Макашы ня так проста. Я нават думаў, што ў такой вёсцы засталіся якiя тры двары. Насамрэч памiж прыгожым лесам i рэчкаю Ўшой раскiнулася даволi вялiкае сяло. Старыя драўляныя дамкi перамяжоўваюцца з дыхтоўнымi мураванкамi. Сумным сымбалем прамінулага стагодзьдзя гледзяцца руiны калгаснага мэхдвара з iржавымi шкiлетамi камбайнаў. Некалькi вузкiх вулачак зьбягаюцца да немалой паляны. На ўзгорку разьлеглiся вясковыя могiлкi, а ў самым цэнтры гэтай зялёнай плошчы — ахайна абгароджаная пляцоўка зь невялiчкiм помнiкам. На мармуровай плiце выгравiраваны знаёмы партрэт. Надпiс паведамляе, што тут, у вёсцы Макашы, нарадзiўся «беларускi савецкi паэт Уладзiмiр Жылка».
Пакуль я вывучаў помнiк, да мяне падышла сямейная пара. Ён, трыццацiгадовы алькаголiк у бруднай цяльняшцы й з дурацкай усьмешкай на малiнавым твары, яна, пачынаючая ўвядаць кабета, з крыху хiтраватым позiркам. На руках у яе — замурзанае трохгадовае дзяўчо. «А Вы дзедам iнцярасуецеся?» — запыталася кабета. «Як Вы яго назвалi?» — перапытаў я. «Ну, гэтым, Жылко, пiсацялем». Далей маёй асьветаю заняўся муж. Ён паведамiў мне, што гэты Жылко «напiсаў нейкi вершык, за што яго пасадзiлi ў Сiбiр». А дом паэта, як высьветлiлася, купiў нейкi дачнiк зь Менску. Дом, дарэчы, дзякуючы таму загадкаваму дачнiку, выглядае, як нядаўна пабудаваны. Новая шалёўка, новая бляха.
«А вунь там, — паведамiла кабета, — жыве стары дзед, якi хрысьцiў таго паэта». Можа, я чаго не дачуў, але да ўказанага кабетаю дому пайшоў зь вялiкай цiкавасьцю.
У даволi яшчэ моцным, але недагледжаным доме, на кухнi, за брудным сталом сядзелi тры дзяды i пiлi мутны самагон з клясычнай здаравеннай бутлi. Вызначыць узрост самага старэйшага было амаль немагчыма. Сказалi б «сто сямнаццаць», паверыў бы. Але гэты маленькi ўсохлы дзядок быў у кампанii за камандзiра. Другi стары, рахманы й памяркоўны, цiхенька прытуляўся ў куточку. Трэцi на тле астатнiх двух выглядаў проста маладзёнам. Як высьветлiлася, сын, гэта той, што маладзейшы, з бацькам, гэта той, што старэйшы, прыехалi з Баранавiчаў адведаць свайго дзядзьку й брата, таго, што сядзеў цiхенька. Выпiта, мяркуючы па ажыўленай гамонцы, было нямала. Не пасьпеў я адрэкамэндавацца й дастаць мiкрафон, як перада мною ўжо стаяў напоўнены кiлiшак. Я зьвярнуўся да самага старога, Iвана Абрамовiча, народжанага ў Макашах праз два гады па зьяўленьнi на сьвет свайго знакамiтага земляка — у 1902-м.
— Он з тысяча дзевяцьсотага году. Я з тысяча дзевяцьсот втарога году. Ацец яго хрысьцiў мiня. А ацец яго родам з-пад Слуцку. А он у нашай дзярэўнi... пры царызме былi манаполькi созданы... Вы гэтага ўжо ня помнiце... I он пры Польшчы быў у Вiльнюсе рэдактарам газэты «Звязда». Гэты Жылка рэдактарам быў. Патом яго пры... ня буду гаварыць, пры дыктатары, проста скажу... Паскольку я панiмаю, што сказаць...
Да мяне пакрысе пачынала даходзiць, што перад мною бяз двух гадоў аднагодак адыходзячага веку. Але ўсьвядомiць гэта цалкам на цьвярозую маю галаву было цяжкавата. Тым больш, што дзядуля, як я зразумеў, толькi пачынаў хмялець.
«Нiкалай, брацiшка ты мой, мне ня нада занiмацца балталогiяй. Ты знаеш пра Жылка словы? Гавары! Нада гаварыць то, што знаеш пра чалавека. А балталогiяй я вавек не занiмаўся! Я должан гаварыць праўду. Чэсна i благародна! Сягоньня, можа быць, адна мiнута, i канец маей жызьнi. Мне ўжэ дзевяноста восем лет. Так iлi ня так? Дай мне сказаць, а ты патом будзеш гаварыць! Сядзi! Цябе памяшалi гэтыя пяцьдзясят грам? Мне сколька была, столькi я й не дапiў. Я не скажу, што я не ўпатрабляю... Далi яму пяць лет цюрэмнага заключэнiя. За што, я не магу вам атвецiць. Патом он папаў у Прагу. Прага вы знаеце, чыя сталiца... Как он умер, какая яго пасьледняя судзьба пасьцiгла, я не магу вам сказаць. Патрыот быў родзiны. I вместа отдыха далi яму пяць лет цюрмы. Вот как! Жылi анi небагата. Памятнiк яму ў нашай дзярэўнi пастаўлены два-тры гады таму. (Скрозь плач) Жаль мне яго! Жаль мне яго! Жаль мне яго!»
Стары Абрамовiч закурыў «Прыму» й зашоўся такiмi рыданьнямi, быццам пахаваў самага блiзкага сябра. На днях. Зрэшты, з вышынi дзевяноста васьмi гадоў, напэўна, любая перажытая эпоха бачыцца, як нешта зусiм нядаўняе.
Я ня стаў болей турбаваць старых людзей, пакiнуўшы iх далей расьпiваць сваю пляшку. Ня цяжка нават уявiць, як гэтая троiца п’е на працягу стагодьдзя. Ад самага нараджэньня. За пыльным вакном зьмяняюцца рэжымы і ўлады. Па дарозе на Iшкальдзь праходзяць армii ў самых разнастайных унiформах. Радыё балбоча на розных мовах. А тут усё той жа стол. Усё той жа самагон. I ўсё тыя ж тосты за здароўе й доўгае жыцьцё! Там Расейская Iмпэрыя i Рэч Паспалiтая, Трэцi Рэйх i СССР! I як тут не дапiцца да беларускай незалежнасьцi!
Уявiць за гэтым сталом Жылку я ня здолеў. Ня тое што ў якой вiленскай кавярнi цi на праскай вулiцы. Адкуль, зрэшты, малады, невылечна хворы i незвычайна таленавiты чалавек вырашыў ехаць у чырвоны Менск. Абмяняць жыхарства ў Чэхіі на савецкi пашпарт сталiнскага ўзору. Якi неразумны ўчынак зь сёньняшняга гледзішча. Калi ўсё часьцей мяняюцца пашпарты незалежнай Беларусi ў адваротным накiрунку.
