Былі маладымі...
Я ніяк не магу ўзгадаць, якім чынам на маёй паліцы апынулася гэтая брашура. Дакладней, што прымусіла мяне набыць чацьверты нумар бібліятэкі часопіса "Вожык" за 1991 год. Назва твору мне тады ні пра што не казала. Вялікім аматарам вожыкаўскіх прыколаў я ня быў. Можа быць, увагу прыцягнула загадкавае імя аўтара? Ня памятаю. Недзе год кніжка некранутаю пылілася на паліцы, пакуль аднойчы я не пачуў у радыё, што "Сказ пра Лысую гару" – рэч ня толькі геніяльная, але й самая вялікая загадка сучаснай беларускай літаратуры.
Легендарную паэму я прачытаў за гадзіну. Пачатак інтрыгаваў.
"Наш век – наогул вельмі тлумны,
мы з гэтым звыкліся даўно:
футбол, і бокс, і джаз бяздумны,
і п'янкі з сэксам заадно".
Але далей я разумеў усё меней. Я не зразумеў гумару, не зразумеў намёкаў на невядомых мне людзей. Чытаньне нагадвала прысутнасьць на чужым капусьніку, дзе ўсе адзін аднаго ведаюць, адзін аднаго пацьвельваюць, адзін з аднаго рагочуць, а ты вымушаны сядзець дурнем і ветліва рабіць выгляд, што ты таксама "ў курсе" й табе таксама вельмі сьмешна. Я не зразумеў, навошта аўтару гэтых тысячы пяціста трыццаці сямі радкоў трэба было хавацца за псэўданімам? У той час, той век, тую эпоху ў суседняй Расеі цалкам адкрыта пісаліся й сьпяваліся зусім антысавецкія творы, за якія іхныя аўтары расплочваліся загубленай кар'ерай і здароўем. Ну, не дзеля гэтых жа радочкаў трэба было кансьпіравацца:
"Яны даўно былі гатовы
ажыцьцявіць "сьвяты" парыў –
ліквідаваць дашчэнту мову,
якой Купала гаварыў.
Калі б іх партыя хоць зрэдку
не асаджала пугаўём –
дык без указу, без дэкрэту,
глынулі б бедную жыўём!"
Але самай вялікай загадкай быў наклад тае кніжачкі. Сто тысячаў пяцьдзясят сем асобнікаў. Зь якіх ніводзін не затрымаўся ў кнігарнях і шапіках. Нават у букіністаў я не заўважаў гэтай кніжачкі. Прычым выданьне было паўторнае. Аб такім камэрцыйным посьпеху можа марыць любы пісьменьнік. І ці ня лепшы гэта быў доказ жыцьця "мовы, якой Купала гаварыў"?
Зь цікавасьці я вырашыў адшукаць на мапе тую Лысую гару. Яна аказалася другой беларускай кропкай па вышыні пасьля Сьвятой. Калісьці гэтыя горы падзяляла савецка-польская мяжа. Сьвятая ляжала ў Заходняй Беларусі, а Лысая – ва Ўсходняй. Неяк, праяжджаючы паўзь яе, я вырашыў заехаць у аднайменную вёску. Высьветлілася, што гэта зусім ня тая Лысая гара. Гэта яшчэ болей разьвярэдзіла маю цікавасьць да загадкавага твору зь невядомымі мне пэрсанажамі.
Мне вельмі пашчасьціла з правадніком. Быць маім экскурсаводам на Лысай гары ласкава згадзіўся Гаральд Вольскі, які першы пабудаваў тут хату й многія гады быў старшынём дачнага пісьменьніцкага каапэратыву. Мы блукалі па мясьцінах, так падрабязна апісаных у паэме, і цытавалі найбольш цікавыя кавалкі. Той век, той час, тая эпоха пакрысе пачыналі матэрыялізоўвацца ў вельмі стракатым краявідзе рознакаляровых дамкоў, па-над якімі панавала самая сапраўдная, ня лысая, а шчыльна парослая лесам гара. Гаральд Вольскі казаў:
– "Адзін празаік, – маецца на ўвазе паэт Кірэенка, вось яго дачка якраз, – меў удачу: купіць гаўна ён бочку змог. Прыпёр упоцемку на дачу і начапіў цяжкі замок. Тады, на сорам Чалавеку, – ад слаўных будняў убаку – і ўзьнік ганебны лёзунг веку: "Гаўно трымайце на замку!" А як было... Я, Звонак і Няхай шашлыкоў наеліся й пайшлі гуляць. Глядзім – тут Кастусь Кірэенка нешта майструе. Падыйшлі бліжэй – ён там дзюркі на бочцы робіць і скабу, каб замок павесіць. Аказваецца, гэта ён прывез бочку курынага памёту, і каб не сьцягнулі, прычапіў гэты цяжкі замок. Так што гэта меўся на ўвазе не празаік, а паэт Кірэенка...
Навуменка рабіў дачу. Ён некалькіх хлопцаў, радню прывалок, лесапілку паставілі і рабілі вось гэтую дачу. Івану Навуменку. "Ды ўсе прафэсары й дацэнты перад Навуменкам адным – былі, як дробязныя цэнты перад далярам залатым. Другі маштаб – другая марка: калі яму стаўлялі дом – тры дні вішчэла цыркулярка, чатыры дні зьвінела чарка і кожны дзень вялася сварка, – былі Гамора і Садом". Шкада яго – у яго жонка нядаўна памерла.
"У зьвязку з гэтаю праблемай, якой жылі гаспадары, дыскусій шмат было й палемік на схілах Лысае гары. – Абы дзярмо, аднойчы ўвечар сказаў Няхай і тут жа скіс. Але паэту запярэчыў, – іхная хата якраз насупраць, – празаік Сачанка Барыс: Ну, не кажыце: гной ня роўны. Найлепшы той, што зробіш сам. Бо ён жа твой, уласны, кроўны, як твор, які ты напісаў. Мне гной уласны найдарожшы за ўсякі куплены другі, хоць, пэўна добры гной у Прокшы, і ў Лукшы, мабыць, неблагі".
Наконт "Байканура". Мы гэты ўчастак звалі "Байканур". Таму, што Сіла Гусеў паставіў "шпакоўню", туалет маецца на ўвазе. А даху не было, дык ён зь нейкага дому ўзяў каўпак такі выцягнуты. А каб вада ня йшла, дык яшчэ зрабіў наканечнік, як у ракеты. "Ён форму ўзяў для туалета – што аж зайздросна паглядзець: як ёсьць, касьмічная ракета, вось-вось гатовая ўзьляцець! І гэтай формы сэнс быў ясны: Заходзь, садзіся і ўключай! Ну, а ці быў там зьмест сучасны – ты ўжо, чытач, мне выбачай..." Але яе ўжо няма... Сіланці Гусеў... Ён жа "аўроравец". Штурмаваў Зімні. Ён расказваў, што ніякага штурму не было. Чырвонагвардзейцы падыйшлі да жаночага батальёна, прапанову зрабілі, тыя й разьбегліся. Мой бацька таксама прымаў удзел у гэтым. Так што ўсё гэта казкі.
Ёсьць там недзе тэкст наконт Арочкі... "За ім усьлед маўчун Арочка падважваў плашкі пакрысе. О, як ён важна, без сарочкі, выглёндваў з кульбай на страсе!" – Ён тут не жыве. У яго сын адзін загінуў, другі. Нявестку забілі й сыноў забілі. Дык ён у вёсцы жыве цяпер. Шкада, шкада...
"Таму Валоўшчынская крама амаль заўжды была пустой: пітва ніякага ні грама – хоць трупам ляж, хоць слупам стой!" Гэта была такая крама каля фэрмы, і фэрма ўжо разваленая. У краме той гарэлка была, хлеб быў. А пасьля зачынілі яе, не вазілі нічога. "Дык у сяле не без прычыны бурчэлі злосна мужыкі: "Ці не адпэндзіць нам, мужчыны, адсюль пісьменьнікаў такіх?"
Я разьвітаўся са старым Гаральдам і працягнуў сваю вандроўку па Лысай гары самастойна. Быў сьпякотны й яркі, амаль летні дзень. Які так не гарманізаваў з маўклівымі дамамі-дэкарацыямі "тае эпохі", дзе некалі адбываліся шумныя анэкдатычныя лысагорскія сваркі, п'янкі й гулянкі, сёньня пануе сьпякотная цішыня. Якую парушаюць адно салаўі. Я разумеў, што яшчэ не сэзон для масавага дачніцтва. Але ад пачуцьця няўтульнасьці гэта не пазбаўляла. Я блукаў па пустым пасёлку, у надзеі знайсьці каго-небудзь з пэрсанажаў. Дзіўна – прывідны аўтар, хочучы таго, ці не, ператварыў бальшыню рэальных асобаў, людзей, думаю, зь ня меншымі творчымі амбіцыямі, ва ўсяго толькі сваіх забаўных пэрсанажаў, сэнс жыцьця якіх быццам абмяжоўваўся чатырма соткамі зямлі. Зрэшты, ад каго яшчэ я мог даведацца пра пісьменьніка й бальшавіцкага штурмавіка Сілана Гусева, аб якім маўчыць Беларуская Энцыкляпэдыя? Якая ўсё ж нястрашная атрымалася ў таго Ведзьмака эпоха. Ад ідыятызму ЦК і СП можна было зьбегчы на лецішча, уключыць ціхенька беларускую "Свабоду" і зарыцца ў грады. Але пра гэта таксама ў паэме ёсьць:
"Абмаляваўшы голь і ўбоства,
пара зрабіць мне рэзюмэ:
страшней няма самазабойства,
чым вось такое – на дзярме!
І калі, дружа Грыша-Міша,
мяне ты ў госьці пазавеш –
я не спытаю, што ты пішаш?
Я запытаю: чым жывеш?
Ты зубы мне не загаворыш.
Ёсьць дыялектыкі закон:
Дзярмом жывеш – дзярмо і творыш.
(А натварыў – дык выкінь вон!)"
Неўзабаве мне пашанцавала на сустрэчу. Каля акуратнага дамка з чырвонай цэглы я знайшоў пісьменьніка, кніжкамі якога зачытваўся яшчэ ў дзяцінстве – Міхася Герчыка. Размову зь ім я вырашыў пачаць з цытаты: "Аўрамчык з Герчыкам і Жычка – як бабруйчане-землякі – у бабруйчан, вядома, звычка – з радзімы вывезьлі дамкі".
– Так. Вось гэтыя дамкі. Вось мой, вось побач дом Жычкі. Потым я свой абклаў цэглай, але гэта той самы дамок. Ну вось, з 68-га году, з раньняй вясны ўсё гэта пачыналася. Прайшло больш за 30 гадоў. І, на вялікі жаль, за гэтыя 30 гадоў шмат людзей ужо адыйшло ў нябыт. І часам вечарам, калі я хаджу па гэтых вуліцах, мне здаецца, што я хаджу па могілках.
Ну, "Сказ пра Лысую гару", калі ён зьявіўся, дык нарабіў шораху, канечне. Мы атрымалі яго ў выдавецтве, гэтак жа як і атрымлівалі ўсе. Раптам раніцай прынесьлі пошту, і сакратарка адкрыла пакет, прачытала, і па ўсім выдавецтве пайшоў погалас, што вось зьявілася такое нейкае цуда. Пачалі чытаць. Ну, там пра ўсіх. Пра нас неяк так ашчадна, з Жычкам і Аўрамчыкам. Пра Аўрамчыка там ёсьць больш злосна. І пра Жычку. Жычка тады быў рэдактарам ЛІМа. Займаў важную пасаду. Чэрня са сваімі хлопцамі памагалі будаваць яму дом. І ў Аўрамчыка маладыя аўтары завіхаліся. Ён загадваў аддзелам паэзіі. Але ўсё гэта глупства, вядома. Памагалі па-сяброўску.
Я асвойваў гэты ўчастак вельмі арыгінальным спосабам. Дзірван жа быў, суцэльны дзірван. Я прывез дзесяць пляшак гарэлкі і закапаў іх у розных месцах па ўчастку. Сабраў сяброў і сказаў: "Во, капайце. Як знойдзеце першую, так і сядзем. І так паступова ўсе дзесяць і апрыходуем. Мы два дні капалі гэты ўчастак, бо капалі надта старанна, каб не пабіць пляшкі рыдлёўкай. Як дабраліся да першай, дык было агульнае сьвята. Селі й пасядзелі добра, тут, у гаёчку гэтым. За два дні выбралі ўвесь пырнік, перакапалі ўсю зямлю, і знайшлі ўсе дзесяць пляшак. Ніводнай не пабілі. Вельмі ўдала працавалі людзі, вельмі старанна...
Хто напісаў гэтую паэму, так мы й ня ведаем. Называлі многа імёнаў, называлі й Звонака, называлі й Караткевіча, называлі й Барадуліна. Паэма напісаная таленавітай рукой. Вядома, пісаў яе ня толькі майстар, але й чалавек, які глыбока знаў вось гэту рэчаіснасьць. Дэталі, якія ёсьць у паэме, іх нельга было пачуць ад некага. Іх трэба было бачыць самому. Чалавек ведаў усё, усе падрабязнасьці. Калі нехта пабудаваў там прыбіральню, як ракету – Гусеў здаецца – дык гэта адразу ж легла ў паэму. – А тады ўспрымалася гэта ўсё бяз крыўдаў? Праўда, і крыўда была. Вялікі друг усіх славян, вядома ж, быў абражаны й пакрыўджаны страшэнна. Але мы сьмяяліся.
Была нейкая паездка неўзабаве. (Тады ЦК любіла наладжваць паездкі пісьменьнікаў па вёсках, па райцэнтрах.) І быў сакратар ЦК па ідэалёгіі... ня помню прозьвішча. І Шамякін пажартаваў у аўтобусе – а што калі надрукаваць? А той сказаў – чаму не? Друкуйце. І, тым ня менш, надрукавана яна была значна-значна пазьней. І зрабіў гэта Лёня Гаўрылкін, зямля яму пухам. Ён быў тады рэдактарам "Вожыка". І ў "Вожыку" выйшла два выданьні. Прытым, першае разьляцелася імгненна. Зачытваліся. Самае дзіўнае, што зачытваліся людзі, далёкія ад літаратуры, якім усе гэтыя рэаліі былі абсалютна чужыя. У таксі сядаеш, альбо гаішнік спыніць на дарозе – гэта вельмі часта са Ставерам было... Ён бясконца парушаў правілы руху, яго бясконца спынялі гаішнікі. Ён ім адразу дарыў свае кнігі, крычаў, што ён беларускі паэт. Яму гаварылі : "Ага! Раскажы пра Лысую гару. Што вы там круцілі на Лысай гары". Паэма адлюстравала рэчаіснасьць, асэнсавала той час – гэта бясспрэчна. "Сказ пра Лысую гару" застанецца помнікам часу. Гэтак жа як "Тарас на Парнасе". Гэта адмеціна таго складанага часу, і добрага ў нечым, і кепскага, вядома. Добрага, можа, таму, што мы маладыя былі...
"Ну, вось і ўсё маё сказаньне,
і кропку ставіць мне пара.
Пара сказаць на разьвітаньне:
бывай жа, Лысая гара!"
Я вяртаўся ў Менск, так і не адкрыўшы да канца сакрэту папулярнасьці старой паэмы. А можа, ніякага сакрэту й не было? А было жывое жаданьне паказаць жывое жыцьцё жывою моваю. Не за ганарар, а каб цікава было. "Сказу" Ведзьмака-Лысагорскага сёлета спаўняецца 25 гадоў, але, чамусьці, верыцца, што згадваць пра Лысую гару будуць ня толькі па юбілеях.
Зьміцер Бартосік
