Валеры Мазынскі:
«Трэба, каб наша пакаленьне адмерла»
З 1 жніўня Тэатар беларускае драматургіі (які так і не адваяваў сабе назвы «Вольная сцэна») застаўся без свайго стваральніка ды нязьменнага мастацкага кіраўніка Валер’я Мазынскага. Міністар культуры А.Сасноўскі адмовіўся прадоўжыць са сп.Мазынскім працоўны кантракт. З чым рашуча не пагадзіўся творчы калектыў тэатру. Сваю нязгоду яны выклалі ў калектыўным лісьце сп.Сасноўскаму. Міністар адказаў даволі хутка, не чакаючы фармальна ўстаноўленага месячнага тэрміну. «Рашэньне пра немэтазгоднасьць працягу кантракту з В.Мазынскім прынята міністэрствам паводле вынікаў ягонае працы за некалькі апошніх гадоў», – піша сп.Сасноўскі. Праца гэтая, – уважае міністар, – малаэфэктыўная.
Цяпер трупа спрабуе дамагчыся аўдыенцыі ў міністра. Найбольш рашучыя акторы заклікаюць распачаць вулічныя акцыі пратэсту. 1 жніўня калектыў быў ужо надумаў зладзіць на пляцы Незалежнасьці несанкцыяваны пікет. Аднак у апошні момант ад гэтае задумы акторы адмовіліся. Акторы вырашылі пачакаць, калі іх выслухае міністар, мяркуючы, што сваім публічным пратэстам нашкодзяць таму, каго бароняць. Сёньня ў «НН» — (былы?) мастацкі кіраўнік аднаго зь нешматлікіх беларускамоўных тэатраў Валеры Мазынскі.
— Я разумею так, што мяне адсунулі ад кіраўніцтва тэатру, але працаваць у якасьці чарговага рэжысэра дадуць. Ніхто адкрыта не сказаў, што мяне адхіляюць з пасады мастацкага кіраўніка з палітычных матываў. Не — сьцьвярджаюць, што гэта зроблена з прычыны маёй творчай непрадукцыйнасьці. Яны ня хочуць, каб большала колькасьць дысыдэнтаў, ім хочацца, каб у шырокіх колаў стваралася ўражаньне, што ёсьць толькі маленькая кучка адмарозкаў і яна не павялічваецца. Таму ўлады дзейнічаюць такімі паўмерамі. Мы паспрабуем захаваць тэатар як творчую адзінку, сысьці з тэатру я проста так не сыду. Але мы прадумваем і іншыя варыянты. Ніхто не забароніць нам мець сваю антрэпрызу па-за дзяржаўнымі структурамі, каб не згубіць сваёй сутнасьці і працаздольнасьці. Такая антрэпрыза дала б нам і магчымасьць узаконіць сваю назву — «Вольная сцэна». Хоць могуць яе і не зарэгістраваць... Ведаю, што акторы зьбіраюцца ў бліжэйшы час ладзіць нейкія пікеты таксама. Мы маем права пракатваць па краіне спэктаклі, зробленыя не на дзяржаўныя сродкі, напрыклад «Прынц Мамабук» паводле п’есы Дударава. Іншыя спэктаклі, пастаўленыя часткова на грошы Фонду Сораса, можна было б паспрабаваць выкупіць у дзяржавы.
— Для Вас важна застацца пад дзяржаўным крылом?
— Мы выхаваныя ў савецкай, саўковай псыхалёгіі. Антрэпрызны тэатар, дзе зьбіраюцца на некалькі месяцаў, гадоў, так звыклы для Захаду, у нас прыжываецца зь цяжкасьцю. У нас людзі прыходзяць у тэатар навечна, у нас разьдзьмутыя трупы, у якіх шмат пэнсіянэраў. Маладыя губляюцца ў гэтай стыхіі старасьці, што пануе ў нашых тэатрах. Тытанік нашага тэатру хутка разьвярнуць не выпадае.
Усе абласныя тэатры, апроч віцебскага — усе расейскамоўныя. Рэпэртуар, якасьць, узровень гэтых тэатраў нічым не адрозьніваецца ад расейскіх тэатраў. Тэрытарыяльна яны знаходзяцца тутака, а па сваіх ідэях і словах — а тэатар усё ж такі ёсьць словам — яны глыбока расейскія. Я ставіў беларускія спэктаклі ў Горадні й Берасьці, гэта было цяжка, бо ня ўсе акторы там валодаюць беларускай мовай, але нічога, асвойвалі. Але ж ведаць тэкст — гэта яшчэ ня ўсё. Істотная праблема — каб актор мысьліў па-беларуску. Каб ён не перакладаў на сцэне ў сваім мазгавым апараце. Бо тады атрымліваецца дэбільны люфт, актор павальней гаворыць, у яго моўны апарат затарможаны. Толькі нядаўна зьявіліся Маладачанскі, Слонімскі й Мазырскі беларускамоўныя тэатры. Яны яшчэ маладыя і слабыя, але існуюць. Ставяцца беларускія спэктаклі ў Віцебскім лялечным тэатры, у маладачанскай «Батлейцы», іншы раз у Горадні ў лялечным. Вось і ўсе сцэны па-за Менскам, дзе ставяцца беларускамоўныя спэктаклі. Раней лічылася, што спэктаклі, пастаўленыя па-беларуску, будуць зьбіраць меншую касу. Сёньня ж у Горадні пастаўленыя мною спэктаклі Дударава зьбіраюць поўныя залі, заўсёды аншлягі. Такога не было яшчэ. Гістарычныя п’есы аказваюцца вельмі запатрабаваныя на тэатральных падмостках.
— Тэатар другой паловы 90-х быў, з аднаго боку, вельмі народным, з другога — тэатрам эзопавай мовы. Якім, па-Вашаму, будзе тэатар першых пяці гадоў ХХІ ст.?
— Тэатар мусіць ужываць эзопаву мову. Калі гаварыць адкрытым тэкстам, выйдзе ўжо публіцыстыка. Для мяне ў тэатры самае важнае — стварэньне падтэкстаў. У 1995—96-м годзе мне было нецікава ў тэатры. Тое, што рабілася на вуліцы ці ў парлямэнце было нашмат цікавей, чым тое, што рабілася ў тэатры. Людзям цікавей было схадзіць на мітынг ці паслухаць радыётрансьляцыю, чым прыйсьці ў тэатар. Усё можна было гаварыць, усё было на паверхні. Ня стала патрэбы ў тэатры, які б дапамагаў чалавеку знаходзіць ісьціну.
А цяпер зноў, як і ў савецкія часы, людзі бачаць за рэплікамі з п’есаў зусім ня тое, што мо мелі на ўвазе клясыкі. У «Раскіданым гнязьдзе» словы Лявона Зябліка «бацька памёр» выклікаюць бурную рэакцыю залі. У людзей узьнікаюць свае асацыяцыі, заля парадаксальна ажыўляецца. Там трагедыя, там другі час... Вось вам тэатар. Што б ты ні рабіў, сёньняшні час у тэатры выходзіць на паверхню.
— Тэатар эзопавай мовы існаваў дзякуючы таму, што дзяржава пакідала ўсё ж пэўную прастору свабоды для тэатру. Што будзе, калі гэтае поле свабоды яшчэ больш звузіцца?
— Апроч Міністэрства культуры, якое ў 90-х гадах нічога амаль не кантралявала, быў і застаецца самакантроль, самацэнзура. Я ўзначальваў журы конкурсу п’есаў сёлета. І што вы думаеце? На конкурс прыйшлі 92 п’есы, і хоць бы адна на актуальную тэматыку. Усё нейкія камэдыі, адарваныя ад рэальнасьці п’есы... Летась хоць Алесь Петрашкевіч прадставіў нейкія вострыя публіцыстычныя п’есы, сёлета — ніхто.
Самацэнзура! Дый я сам жыву вечна з гэтай самацэнзурай. Я выхаваны з гэтым страхам, пачынаючы з маленства, зь вёскі, пасьля з вучобы зь відам на шырокі савецкі праспэкт. Мо тыя, хто ня жыў у савецкі час, чыё маленства прыйшлося на пяць гадоў нашай свабоды, будуць думаць па-іншаму. Мы — не. Мы павінны адмерці як нешта нездаровае, ненармальнае. Мы, наша пакаленьне, хворыя на ўсё жыцьцё.
— А маладыя прыходзяць?
— На пачатку 90-х, у адлігу, сталі прыходзіць, а цяпер усё заціхла. Маладыя адчуваюць, што драматургія, якая будзе зроблена сэрцам, ня знойдзе ўвасабленьня на сцэне. Што дзе было новага, жывейшага пастаўлена за апошнія гады, апроч «Вольнай сцэны»? Хіба толькі «Крывавая Мэры» Гарцуева й Бойкі на Малой сцэне Купалаўскага. Былі тры-чатыры цікавыя чалавекі, а цяпер яны ляглі на дно. Яны займаюцца іншымі справамі, бо як жа ў тэатры пражывеш? Дзяржава выдзяляе на тэатры проста сьмешныя грошы. Драматургу — калі ўвогуле заплоцяць, бо часта зусім ня плоцяць — перападае дзьвесьце даляраў за пастаноўку. Што гэта за грошы за п’есу? Яшчэ калі з Расеі запросяць рэжысэра, дык такому заплоцяць і паўтары тысячы даляраў. Нашым — не.
Атмасфэра пяць гадоў таму была больш спрыяльная. Але й цяпер нешта завязваецца ў тэатры — вось гістарычныя драмы Дударава вазьмеце. Пяць гадоў таму і я не чакаў, што ён можа стварыць шэраг такіх гістарычных драмаў. Ён адчуў асалоду ад пісаньня белым вершам. Я тутака праводжу паралель з Шэксьпірам... Калі б яшчэ была большая запатрабаванасьць на такі тэатар... Беларускага тэатру сёньня няма. Зэро.
— Але тэатры зьбіраюць поўныя залі.
— Тэатар — элітарнае мастацтва, і народ тутака ні пры чым. Давайце палічым, колькі людзей прыходзяць у тэатар.
— Тысячы!
— Ну што тысячы... Мільёны людзей пражываюць сваё жыцьцё, ні разу не пабыўшы ў тэатры.
— А можа быць такі тэатар, які наведвалі б мільёны?
— А навошта? Калі б такі тэатар і стварыўся, яго трэ было б задушыць. Мільёны — гэта спорт, стадыёны. А тэатар павінен быць яшчэ меншы, чым цяпер. Тэатар павінен будзіць розум, чысьціць мазгі падрыхтаванаму гледачу. Тэатар, у якім мы жывем, гэта тэатар «Паўлінкі» й «Несьцеркі». Во, у такі тэатар народ ходзіць. Але я такога тэатру не люблю. У сёньняшняй «Паўлінцы», акрамя побытавага моманту, нічога няма. Такія спэктаклі былі вельмі патрэбныя савецкай сыстэме. І цяпер такія патрэбныя, каб людзі ні пра што не задумваліся.
— А тэатар Пінігіна?
— Міколу патрэбны быў свой тэатар. Ён яго ня меў. Ён чалавек сьвядомы, з пазыцыяй. Шкада, што ў яго не было свайго тэатру. Думаю, што ён ужо ня вернецца зь Пецярбургу. Хіба што зьявіцца патрэба грамадзкасьці ў ім. Мы ж усе рэжысэры — трохі ў душы акторы. Нам таксама патрэбная ўвага публікі. Вось каб пабудаваць яму тэатар і сказаць: гэта будзе табе тэатар да канца жыцьця. Вось у такім выпадку ён змог бы нешта пачаць. А так яшчэ пяць гадоў пройдзе, і ён ужо назаўжды страціць ахвоту нешта пачынаць.
У нас цяпер тэатар не Беларусі, а Севера-Западнага краю. Сёньня ў нас тыражуецца расейская ідэя, расейская школа. Прычым мы маем не маскоўскі тэатар, а расейскі правінцыйны тэатар.
Думаю, што вяршыняй беларускага тэатру быў вандроўны тэатар Галубка. Яны калёсамі езьдзілі зь вёскі да вёскі, з калгасу да калгасу. Галубок, як старыя эўрапейскія камэдыянты, езьдзіў з ідэяй. Гэта быў тэатар ідэі, тэатар разумных актораў і разумнага рэжысэра. Тэатар, які хацеў сябе навязваць, тэатар актыўны. Вось тэатар майго няспраўджанага жаданьня. Мы ў маладосьці ў Віцебскім тэатры пра гэта марылі — коней шукалі, калёсы. Але так і ня выправіліся ў вандроўку.
Вельмі шкада, што тэатры і драматургі сёньня баяцца брацца за сацыяльную тэматыку. Такая тэматыка магла б апраўдаць сябе. Цяперашні тэатар у лепшым выпадку весяліць чалавека.
Я з зайздрасьцю ўзгадваю польскі, літоўскі, эстонскі тэатры 70—80-х гадоў. Якую ролю для грамадзтва яны адыгрывалі!
Беларусы ж... У тыя гады і ў кіно беларусы ігралі толькі атопкаў, нават на сваім Партызанфільме. А камандзіраў ігралі ўжо акторы, запрошаныя з Масквы. А ў Польшчы — Адам Ганушкевіч, рэжысэр Конрад Сьвінарскі былі асобамі, пры якіх здымалі капялюш. Тая ж павага была ў Прыбатыцы — да Мільцініса ў Літве, Вальдэмара Пансы — у Эстоніі. У Беларусі пасьля вайны тэатар не выхоўваў асобаў. Не было патрэбы, ці што... А цяпер у тэатры ня йдуць лепшыя. Яны пойдуць у тэатар, калі зьменіцца атмасфэра ў краіне, калі ўзьнікне самапавага ў грамадзтве. Тады ўзьнікне і тэлебачаньне, якое запатрабуе акторскага мастацтва, і рэжысэрскага.
Мне было самотна ў краіне, мне было цяжка. Я павінен быў ствараць атмасфэру, каб тэатар мог тварыць.
— Француская тэатразнаўца Вірджынія Шыманец сказала мне, што, на яе думку, выхадам зь сёньняшняга крызысу ў беларускім тэатры магло б стаць стварэньне падпольных, мабільных пастановак.
— У нас няма пакуль грамадзкай патрэбы ў гэткім тэатры. У Польшчы такі падпольны тэатар існаваў. Але польскае грамадзтва ўсьведамляла, што краіна пад акупацыяй. А ў нас вялікі працэнт яшчэ не ўсьведамляе, што гэта акупацыя, думаюць, што гэта шчасьце. У нас апалітычнасьць, тэатралы займаюцца толькі сабой, думаюць толькі пра сваё выжываньне. Так іх выхавала наша Акадэмія мастацтваў. Я — выключэньне з правілаў. Калі мастакі выходзілі з Акадэміі сьвядомымі людзьмі, дык тэатралы — не, за рэдкім выключэньнем. І цяпер у мастакоўскім асяродзьдзі няма такое паняверкі, як у тэатральным. Мастакам пашчасьціла, у іх школу заснавалі сьвядомыя беларусы, а тэатар заснаваўся на маскоўскай школе, на сыстэме Станіслаўскага. Расейскі тэатар зацыклены на гэтай сыстэме...
Я кажу: наша пакаленьне трэба вычысьціць. Трэба, каб цэлае пакаленьне выгадавалася пры незалежнасьці. Сьвядомая незалежнасьць — вось што галоўнае. Тое, што адбывалася на Ўсебеларускім зьезьдзе — добра. Цэлыя паўтары тысячы чалавек сабраліся. Прайшло ўсяго дзесяць гадоў, як людзі пачалі абуджацца. Дзесяць гадоў таму ў мяне каленкі трымцелі, як мы выраблялі бел-чырвона-белы значак з маімі сынамі ўначы. І калі я выйшаў у Віцебску на вуліцу, пачапіўшы гэты значак на лацкане, мне здавалася, на мяне ўвесь сьвет глядзіць. Ён у мяне гарэў на лацкане, і людзі на вуліцы ўсе на яго глядзелі. Які я страх пераадолеў, як я ціснуў зь сябе раба! Дайце веры — гэта было амаль фізычна. Гэта сёньня я так сьмела гавару, пасьля дзесяці гадоў. А многія яшчэ й цяпер сядзяць у сваім страху. Зрабіць крок і выйсьці на вуліцу — дзікі страх.
Але мы ў беларускіх тэатрах шчасьлівыя людзі — у нас амаль нічога не ўзарана. І экспэрымэнтаваць можна, і ўсё — наперадзе. Калі мы будзем і далей глядзець на Маскву, на сыстэму Станіслаўскага, нічога ня будзе. Будучыня — за адкрытым полем і самаачышчэньнем тэатру. За самапавагай. За сваім тэатрам, за сваёй кінастудыяй, якая будзе хоць адзін фільм у год зьнімаць, але — свой. А то «Шляхціца Завальню» зьнялі, а ў ім — ніводнага беларускага твару няма, і па-расейску гавораць. «Завальню» — па-расейску!.. Будучыня — за сваёй школай, сваім унівэрсытэтам, сваёй незалежнай Акадэміяй Мастацтваў. На Ўсебеларускім зьезьдзе стаялі мы з Марачкіным і Алесем Пушкіным, і Марачкін кажа: а чаму б мы не маглі сваёй незалежнай Акадэміі мастацтваў стварыць? І я падумаў: Божа, якое шчасьце! Якая б гэта была Акадэмія! Якія б студэнты былі! Усё рэальна.
Гутарыў Андрэй Дынько
