«Шэрбурскія парасонікі» і старыя капелюшы
Хтосьці зь вялікіх — здаецца, Мантэнь, — выдаў дарэшты простую, і разам з тым геніяльную сэнтэнцыю пра тое, што ў маладосьці мы пазіраем наперад, у будучыню, а ў старасьці азіраемся назад, спрабуючы ўгледзець у мроіве пражытых гадоў штосьці дагэтуль неспазнанае. І хаця слова «старасьць» непрыемна казыча слых і выклікае нутраны пратэст нават у людзей што ні на ёсьць сталага веку, экстрапалюючы згаданую сэнтэнцыю на ўласную асобу, кожнага разу ўздыхаеш і засяроджана чухаеш падбародзьдзе.
Нешматлікія чытачы маіх аповедаў раз за разам упікаюць аўтара за несучаснасьць, часавую закамплексаванасьць і прасторавую абмежаванасьць. І сапраўды, Ёкнапатофа мая займае невялічкі лапік зямлі дзесьці на паўночным усходзе Беларусі, а яе насельнікі й дагэтуль жывуць дзесьці прыканцы 60-х — пачатку 70-х гадоў. Аўтар, шчыра кажучы, і сам захрас у тым рамантычным часе — часе, калі чаўны-спадарожнікі баразьнілі бяскрайнія прасторы космасу, калі ў літаратурных клясыках хадзіў Пятрусь Броўка, а ў школах ішло змаганьне з кароткімі спадніцамі ў дзяўчын і даўгімі валасамі ў дзецюкоў, калі сьпявалі Вадзім Мулерман і Валеры Абадзінскі, а беларусы канчаткова здэградавалі як нацыя. Гэта былі крыху наіўныя, у меру п’яныя, крыху вусьцішныя, але дарэшты хуткаплынныя гады. І калі ў XVI-XVII стагодзьдзях, як сьведчаць гісторыкі, надарыліся Вялікія геаграфічныя адкрыцьці, дык на канец 60-х гадоў ХХ стагодзьдзя прыпалі адкрыцьці іншага кшталту. У прыватнасьці, аўтар гэтых нататак адкрыў для сябе такія фундамэнтальныя рэчы, як rock-music, апавяданьні Эрнэста Гэмінгуэя і францускае кіно.
Студзеньскім вечарам 1968-га я сядзеў у халоднай залі наваполацкага кінатэатру «Космас» і пачуваў сябе ніякавата: народу на сэанс прыйшло зусім мала, хаця на аблепленай сьнегам афішы чырвонілася спакусьлівае слова «Францыя».
У тую пару францускія фільмы круцілі зрэдку, народу ў «Космас» набівалася як завязаць, а на «Трох мушкетораў» нават прадавалі «стаячыя» білеты. Цяпер жа ў залі тырчэлі рэдкія галовы, і ў мяне, смаркатага юнака, быў той настрой, які псыхолягі назвалі б высокім узроўнем трывогі. Але вось загучала музыка, на пакрэсьленым рухавымі пісягамі экране мільганулі цітры, і нешматлікія гледачы, зразумеўшы, што патрапілі «на опэру», рушылі да выхаду.
...Студзеньскім вечарам 1968-га ў кінатэатры «Космас» круцілі «Шэрбурскія парасонікі».
Малады хлопец любіўся зь дзяўчынай, пайшоў у войска, патрапіў у Альжыр, дзе ішла вайна, дзяўчына тым часам нарадзіла дзіцёнка і пабралася з прадпрымальнікам... Францускі варыянт бамбэйскіх кінасмаркачоў, які, па ідэі, мусіў выклікаць нэрвовы сьверб у пахвіне, спачатку захапіў, потым уразіў, а ў сваіх апошніх кадрах да таго ўзрушыў маладую душу, што і цяпер, праз трыццаць два гады, ужо дарэшты зьнявераная і бяскрылая, душа кожнага разу замірае пры першых гуках легранаўскай мэлёдыі. Я й сёньня не магу ўцяміць — чым ўразіў банальнасюжэтны м’юзыкал сяміклясьніка В.Мудрова, а разам зь ім і ўсю цывілізаваную Эўропу? Шыкоўнымі валасамі К.Дэнёў? Ня менш шыкоўнай музыкай М.Леграна? Творчымі знаходкамі рэжысэра Ж.Дэмі? З дапамогаю чыстай лёгікі на гэтае пытаньне не адкажаш, а між тым «Шэрбурскія парасонікі» сталіся вяхой ня толькі ў эўрапейскім кінамастацтве, але і ў жыцьці сяміклясьніка В.Мудрова. Жыцьцё напоўнілася новым зьместам і новай эстэтыкай. Сяміклясьнік перастаў усур’ёз успрымаць савецкую літаратурную клясыку, гідзіўся, пазіраючы на тлустых савецкіх сьпевакоў, і ў кожнай дзяўчыны, зь якой знаёміўся, абавязкова пытаўся: ці бачыла яна «Шэрбурскія парасонікі»?
А яшчэ праз пару месяцаў душа мая зазнала чарговае ўзрушэньне. Сябрук, зь якім мы вучыліся ў паралельных клясах, прапанаваў завітаць да свайго стрыечнага брата. Брат вучыўся ў Маскве і прывёз адтуль кружэлку з запісам ансамбля «Бітлз».
Прыйшлі да брата сярод белага дня, але той, адчыніўшы дзьверы, паўстаў перад гасьцямі страшэнна заспаным і яшчэ больш незадаволеным. «Ізноў...» — прастагнаў студэнт і стогн гэты выдаваў на тое, што я быў далёка ня першы, хто прыцёгся паслухаць кружэлку. Сябрук матлянуў галавой, маўляў, не зьвяртай увагі, і мы прайшлі ў пакой. На прайгравальніку аграмаднай радыёлы ўжо стаяла супрафонаўская «саракапятка».
— Усе іх лаюць, а, між іншым, прыемная музыка,— заўважыў сябрук, уключыўшы радыёлу.
Пра «Бітлз» на той момант я ўжо чуў шмат розных плётак, чытаў разгромны артыкул у «Камсамольскай праўдзе» і нават бачыў «бітлух» на экране. Летась на дваровай агітпляцоўцы круцілі кіначасопіс «У краінах капіталу» і тамака мільгануў сюжэт: нечыя голыя ногі калацілі па клявіятуры піяніна, гучаў забойны музон (цяпер згадваю — гэта быў «Rock’n Roll Music» Чака Бэры), і суворы голас за кадрам тлумачыў: «А гэта — куміры заходняй эстрады, сумна вядомы «Бітлз». Паглядзеўшы кінаролік, я тады ўсур’ёз падумаў, што «куміры заходняй эстрады» злоўжываюць «Кока-колай», а ўпіўшыся да божай моцы, вычвараюцца, як могуць, на сцэне, не шкадуючы ні гледачоў, ні музычных інструмэнтаў.
...Сябрук сьцярожка апусьціў гуказдымальнік, шапятнуў францускае імя Мішэл і ў нэтрах радыёльных брынкнула гітарная струна. Я слухаў шчымлівую мэлёдыю з глыбокім перакананьнем, што сябар нешта пераблытаў, паставіў ня тую кружэлку: зьверападобныя істоты, якіх паказвалі «ў кіне» папросту не маглі сьпяваць такіх песьняў. «Мі-і-шэл, ма бэл», — гучэла з дынаміку, і нейкая цёплая хваля падымалася ў грудзёх, і мне карцела некуды бегчы, і здавалася, што гэтая песьня заўсёды жыла ўва мне ды толькі цяпер набыла голас.
Праз шмат гадоў давялося пабачыць адзін польскі фільм, героі якога, хлопцы 60-х, таксама слухалі «Beatles». Слухалі ў поўным ачмурэньні, утаропіўшы вочы на пакарабачаную «самастрэльную» кружэлку. У тых паляках я пазнаў сябе, і цёплая хваля ізноў паднялася ў грудзёх, і я парадаваўся за навачасную моладзь, якой ніхто ня крапае на мазгі і якая, хаця й зрэдку, слухае «куміраў заходняй эстрады» і іх неўміручую «Mishelle».
У траўні 1968-га прысьпеў студэнцкі бунт у Сарбоне. Я не прапускаў аніводнага выпуску тэленавінаў, кожны раз набываў у шапіку тузін газэтаў і, зразумела, сымпатыі мае былі на баку студэнтаў. Пры гэтым душу кроіла шчымлівая крыўда: француская моладзь дзень да ночы слухала «Beatles», насіла даўгія валасы і джынсы, чытала немаведама што і ўсё адно бунтавала, а ў нашым Наваполацку дзень да ночы слухалі сьпевы Вадзіма Мулермана, у цырульнях замаўлялі «кароткую стрыжку з праборам», насілі клёшы з трыма гузікамі на поясе, чыталі кніжонкі сэрыі «Подзьвіг» (літаратурны дадатак да часопіса «Сельская молодёжь») і выбівацца да цывілізацыі ніхто й ня думаў.
У сёмай клясе ў мяне зьявіліся два надзейныя сябры: Валеры Шлыкаў ды Анатоль Рыбікаў. Вучыліся мы ў адной школе, разам швэндаліся па горадзе і, урэшце, тройца наша разгарнула ў сьценах роднай агульнаадукацыйнай СШ № 2 змаганьне за высокія ідэалы біт-музыкі. Пачалося змаганьне ўвосень 1969-га акцыяй, якую мы назвалі «сядзячы страйк». Пісалі крэйдай на седале разламанага крэсла лёзунг «Hands off from Beatles!», сядалі, падчас вялікай пярэрвы, на лесьвічным маршы і гучна білі ў ладкі. Ляпнем дзевяць разоў у пэўным рытме: — ... ——, а потым гарлаем: «Эгэй!» Спынялі акцыю ў трох выпадках: 1) калі на лесьвіцы зьяўляўся дырэктар школы А.З.Герцыковіч, 2) настаўнік фізыкі й астраноміі Я.М.Крылоў, 3) настаўніца матэматыкі М.Т.Любамудрава. Дырэктару мы падпарадкоўваліся па рангу, а згаданых настаўнікаў проста паважалі.
Пачыналі акцыю ўтрох, а неўзабаве на прыступкі сталі прысаджвацца нават вучні малодшых клясаў. Адзін зь іх, па прозьвішчы Полазаў, наогул хадзіў за намі як на павадку і мы даручалі яму трымаць «лёзунг». На лесьвіцы кожнага разу ўтвараўся затор: дзяўчыны-дзесяціклясьніцы з пагардаю праз нас пераступалі, кранаючыся спадніцамі нашых вушэй, пераступалі й маладыя настаўніцы, а адна зь іх, «англічанка» па прозьвішчы Талкушкіна, пры гэтым узрушана мармытала: «Ужас, это просто ужас!»
Згадваючы нашыя «страйкі», кожнага разу думаю: бедныя настаўнікі, колькі мы вам крыві папсавалі! Аднак і мне, разам зь сябрамі, давялося паскакаць драздом па даху, прычым у літаральным сэнсе гэтых словаў. З-за тых жа валасоў. Прыйдзем з Валерам у школу, зачэшам патлы за вушы, канцы піхнем за каўнер; шыбуем па калідоры, увабраўшы галовы ў плечы, і раптам дырэктараў голас: «Шлыкаў з Мудровым! Да заняткаў не дапускаю!» Скрывелімся, вядома, рушым да выхаду — нібыта ідзем у цырульню, — а як толькі дырэктар адвернецца, прасьлізгваем, за ягонай сьпінай, у клясу. Урэшце на ўваходзе сталі выстаўляць настаўніцкі пікет, каб не пускаць нас на заняткі. Але мы й тут знайшлі выйсьце: сталі залазіць у школу па супрацьпажарнай лесьвіцы. Узьлезем на дах, прабяжымся між антэнаў і комінаў — і нырцуем у люк. Лазілі цягам месяцу, а то й болей — аж пакуль у школу не прыехала нейкая праверка. Лесьвіца ішла акурат пад вокнамі настаўніцкай — правяральцы нас угледзелі і кінуліся пераймаць: сталі ціхенька ля драбінаў, што вялі на паддашкавы люк, а Толік Рыбікаў, які спускаўся першым, ня ўгледзеў — і скочыў некаму на галаву. На доле лямант, гармідар. Мы з Шлыкавым нічога не зразумелі, перапудзіліся, спусьціліся хуценька на зямлю, злавілі нейкага першаклясьніка й загадалі выведаць: што там надарылася і наогул — якая апэратыўная абстаноўка ў школе. Апэратыўная абстаноўка, як высьветлілася, была складанай і мы ўрэшце выкінулі белы сьцяг: разьвіталіся з сваімі кудламі. Абкарналіся «пад нуль», і ня толькі наша тройца, але, на знак салідарнасьці, і яшчэ некалькі чалавек, а адзін хлопец па прозьвішчы Вазерскі нават пагаліў галаву і змазаў (дзеля бляску) палітурай. На наступны дзень у клясу завітаў дырэктар школы і, перш чым сказаць слова, цяжка ўздыхнуў. «Мне толькі што тэлефанавалі з гарадзкога камітэту партыі... — у гэтым месцы дырэктар зрабіў паўзу, чакаючы, што твары нашыя прасякнуцца законнай трывогай і, не дачакаўшыся, працягваў, — пыталіся, ці ня з нашай гэта школы выйшла шайка брытагаловых?» Запанавала зацятая ціша, якую парушыў Валеры Шлыкаў: «Дык вам не дагадзіць... Даўгія валасы — дрэнна, пастрыгліся — зноў дрэнна...» Дырэктар у адказ пацёр лоб і моўчкі махнуў рукой.
Празь месяц у школу ізноў патэлефанавалі з гарадзкога камітэту партыі. Гэтым разам пытаньне было наступным: чаму вашыя вучні ходзяць ля гаркаму ў капелюшах? Мы й сапраўды хадзілі ў капелюшах, прычым узору 50-х гадоў — з высокім верхам і выдзернутым нутром. Замест школьных тэчак у нашай тройцы былі аднолькавыя гаспадарчыя сумкі з процьмаю адмыслова прарэзаных дзірак і надпісам чырвонай фарбай: ВЕАТ (фарба, праўда, неўзабаве аблезла), а апраненыя мы былі ў вэльвэтавыя пінжакі і індыйскія джынсы «Міltons» (сапраўдныя фірмовыя джынсы ў школе меў толькі Пецька Прахаронак — яму іх даслаў родны дзядзька зь Нью-Ёрку). Кашулі таксама былі адмысловыя. Мы іх самі фарбавалі: завязвалі вузламі белыя сарочкі, укідвалі ў анілінавы фарбавальнік, пасьля разьвязвалі і атрымлівалася даволі арыгінальная расфарбоўка. Было тое-сёе і з дэмісэзону: Рыбікаў цягаў скураны (часінаў фінскай кампаніі) танкісцкі палітон, а я такі ж даўжэзны «малянкоўскі» пыльнік з патаемнымі гузікамі, які падпярэзваў пяньковай вяроўчынай. Блукаючы ў такіх строях па горадзе, часьцяком фатаграфаваліся на прыступках гаркаму (у Рыбікава быў фотаапарат «Зэніт») і партыйныя круцялі відочна ўспрымалі гэта як непавагу да «сьвятога» месца. А магчыма бачылі ў нашых асобах пародыю на сябе, бо ж яны тою парою таксама хадзілі ў капелюшах ды шэрых пыльніках.
У нашых выбрыках, як атрамант скрозь бібулу, стала прабівацца палітычная падкладка і нашу тройцу папросту абавязаны былі паставіць на адмысловы ўлік. А можа і паставілі, пасьля таго, як я вывесіў на дошцы школьных аб’яваў расклад трансьляцый канцэртаў папулярнай музыкі шэрагу заходніх радыёстанцыяў. Сярод іх былі «Voice of America», «Radio Sweden» і румынская праграма «Radio Free Europe». Дарэчы, лепш ад астатніх у нашых краёх прымалася Швэцыя. З тае нагоды я часьцяком пасылаў на «Radio Sweden» музычныя заяўкі і хаця ні Тамара Юхансан — рэдактарка музпраграм, ні ейны калега Ульф Цэдэніюс майго імя не называлі, заяўкі заўсёды выконваліся. А дзесьці напарэдадні Новага, 1971 году Віцька Бушуеў — ён вучыўся ў паралельнай клясе — па страшным сакрэце паведаміў, што двух ягоных сяброў «цягалі ў кантору» і дапытваліся: хто зь іх пісаў лісты на заходняе радыё? Мяне, праўда, гэтым разам нікуды не цягалі — лісты я не падпісваў і ўкідваў, дзеля кансьпірацыі, у суседнім Полацку. Павезьлі мяне ў КГБ толькі праз чатыры гады. І ўжо не як зацятага бітніка, а як беларускага нацыяналіста.
Вінцэсь Мудроў
