Людка Сільнова
Ніва, поўная каласоў
Героі і ўвасобленыя духі продкаў жывуць побач з намі. Але мы рэдка заўважаем іх.
15 кастрычніка 2000 году закончыла свой зямны шлях мая вясковая бабуля. Звалі яе Ядзьвіга Сяліцкая, у дзявоцтве Язьневіч, па матчынай лініі была Фарына. Фарына — старадаўняе італьянскае прозьвішча, якое ў перакладзе азначае “мукА”. Паводле сямейнага паданьня, майго далёкага італьянскага продка занесла 200 гадоў таму ў Літву. Зараз некаторыя вымаўляюць і пішуць гэтае італьянскае прозьвішча як Фарыно, з націскам на апошні склад, па-француску, у той час як правільна было і ёсьць менавіта з націскам на перадапошні: Фарына.
Я напісала “па матчынай лініі”, гэта значыць — па дзявочым прозьвішчы сваёй маці, хаця ў нас афіцыйна і не прынятая такая генэалёгія. Але, дзеля паўнаты ісьціны, было б добра, каб яна існавала — гінэалёгія як навука пра слаўных жанчын; а ня толькі навука пра той мужчынскі геній, які перадаецца, нібы паходня, паміж мужчынамі з пакаленьня ў пакаленьне (толькі ня кожны воін здольны яе ўтрымаць ці хаця б трымаць доўга — з розных прычын).
Нарадзілася Ядзьвіга 28 кастрычніка 1909 г. у вёсцы Вузьляны Вялейскага пав. Віленскай губ., у сям’і Яна Язьневіча, які быў — я ўведала гэта толькі цяпер, на пахаваньні, — вайскоўцам. Цікава, што гэтае містычнае “Йа!” на пачатку ўласных імёнаў яе і бацькі двойчы супадаюць: Ядзьвіга Язьневіч і Ян Язьневіч. Дасьледуючы апошнім часам старадаўнюю “рускую” культуру ўсходняе Прыбалтыкі, я заўважыла, што своеасаблівым ключом да яе разуменьня служаць словы “яры”, “яркі”, “баярын”. Культурна важныя і іншыя словы на “я”: “я”, “яблыня”, “ява”, “явар”, “Ягамосьць”, “ягня”, “ядловец”, “яднаньне”, “ядро”, “яйка”, “язьмін”, “язык”, “як”, “якасны”, “яліна”, “япрук”, “ярына” і “ярыца”, “ясень”, “ясны”, “ястраб”, “яшчэ”… “Я” тут — нейкае архаічнае зерне ці яйка, зь якога вырастае і паўстае канкрэтны сэнс слова. Нешта падобнае і на лаціне, і па-ангельску: “I” (“я”), “ego” і “egg” (“я” і “яйка”). Бо сапраўды, Я (Ego) — гэта першапачатковае яйка душы, ядро, вакол якога будуецца касьмічны сьвет асобы. Ангельскае I і беларускае Я дыялектычна дапаўняюць адно другое, як левы і правы бакі. “Ай!” — зьдзіўленьне і ломка пачуцьцяў. “Йа!” — гучыць як баявы крык ці выклік.
Ох ужо гэтыя бацькавыя дочкі! Князь Рагвалод і Рагнеда! Ксавэры Плятэр і Эмілія! Аляксандар Ельскі і Аляксандра! Міхал Станюта і Стэфанія! Тодар Кляшторны і Тацяна! Алесь Яскевіч і Алена!.. Іх паважаюць і любяць. Часта іхнія імёны падобныя (амаль прыкмета!). Нібыта разам з гукавым падабенствам імені бацька перадае дачцэ і часьціну духоўнага агню са сваёй паходні. (А там — гук сам робіць сваю справу, прасякаючы аддадзеную матэрыю…)
У 16-гадовым веку Ядзьвіга Язьневіч узяла шлюб зь Янам Сяліцкім, працалюбным селянінам, і нарадзіла ад яго дзевяць дзяцей. Чацьвёра зь іх памерлі немаўляткамі або малымі. Пяцёра дажылі да сталага веку: Эдуард, Іван, Рэгіна, Соф’я і Ганна (Іван і Соф’я былі ў дзяцінстве Янусем і Зосяй, пакуль бальшавікі, пасьля далучэньня Заходняй Беларусі да БССР, іхнія “падазроныя” імёны не запісалі ў пашпарты па-расейску). Соф’я — гэта мая маці.
Дый сама мая бабуля паходзіла зь сям’і, дзе гэтаксама расло шмат дзяцей. І ўсе — з царскімі а ці каралеўскімі імёнамі: Станіслаў, Пётра, Ганна, Марыя, Рэгіна… Гэткімі ж імёнамі яна пасьля называла і сваіх дачок і сыноў. (Успамінаю, што ў маёй бабулі Ядзі — якой я яе ведала! — наагул любімым словам было “гэткі”, а яшчэ “гэтак”. Кансэрватыўная ты, жаночая служба-роля вартаўніцы і ахоўніцы назапашанага, спрадвечнага, запаветнага!) Мая бабуля ўмела выпякаць у печы вялікія круглыя хлябы зь мёдам, на дубовых лістах. Цяпер падобны хлеб я купляю ў менскай краме, ён завецца “Нарачанскім” і лічыцца сьвяточным, “цар-хлебам”.
Сяліцкія жылі да другой сусьветнай вайны нябедна, хутарам на ўскрайку лесу, непадалёк ад сучаснай вёскі Паляны Вялейскага раёну (цяпер хутару, як і Вузьлянаў, не існуе). У ХІХ і частцы ХХ ст. гэтыя землі былі ўласнасьцю паноў Казлоўскіх. Так мне некалькі гадоў таму напісаў у лісьце польскі этнограф Францішак Сяліцкі з Уроцлава, мяркую, далёкая наша радня, бо паходжаньнем з нашых мясьцінаў, якія, мяркуючы па зьмесьце ягоных навуковых прац, пакінулі ў маладога чалавека яркія, незабыўныя ўражаньні на ўсё жыцьцё.
Пасьля вайны, заўдавеўшы, Ядзьвіга сама пападымала дзяцей, перажыўшы жахі калектывізацыі і разбурэньне хутарскіх гаспадарак. Дала дзецям сякую-такую адукацыю. Асабліва старалася для малодшых. Іван стаў шафёрам, а Ганна — бугальтарам. Дзьве дачкі зь пяцёх яе дзяцей сталі гараджанкамі (сярод іх — мая маці Соф’я, якая ўсё жыцьцё прарабіла ўва ўстановах Маладэчанскага вузла сувязі тэлефоннай сувязісткай). Любімы сын Эдуард пераехаў у Латвію, на хутар да сваякоў сваёй маладой жонкі.
Пяцёра дзяцей Ядзьвігі Сяліцкай нарадзілі ёй 11 унукаў, а тыя нарадзілі 20 праўнукаў: Ільля, Георгі, Аляксандар, Караліна, Юлія…
Я ехала, успамінаючы іх, у легкавым аўтамабілі па чорнай, нібыта скрушнай, асфальтавай дарозе, на поўнач ад Вялейкі. А паабапал яе гарэлі восеньскім агнём залатыя лісты старых прыдарожных ахоўных дрэваў.
Я ехала на пахаваньне бабулі.
Праехаўшы празь вёску з прамяністай, агнёвай назваю — Жары, мы хутка апынуліся ў Палянах.
Яна ляжала ў дамавіне, прыгожая і суровая, у доўгай карычневай (“як Зямля…”) сукні і сіняй хустцы (“як Неба…”). Колер хусткі быў глыбокі, таемны, містычна сіні, з рэдкімі бліскаўкамі серабрыстай ніткі — люрэксу.
Мая маці расказала, што шмат гадоў таму бабуля загадала на сьмерць ёй сшыць менавіта карычневую сукню з глыбокімі вэртыкальнымі складкамі ўздоўж цела. Яна ляжала цяпер у ёй, як восеньская ніва ці ральля, з прыўзьнятай на падушцы галавою ў сіняй-сіняй хустцы… З васковым, жоўта-залатым тварам, падобным да сонца. Рысы твару — завостраныя, як у суровага воіна. І ў іх я не пазнавала ранейшай бабулі. Як быццам пасьля сьмерці адкрылася яе канчатковае (і першапачатковае!), існае аблічча. Схаванае раней за добрым, круглым тварам.
Як сапраўдная прадстаўніца суворай Паўночнай культурнай традыцыі, яна любіла вэртыкаль і вэртыкальныя рысы; і сама вытварала іх. Гэты быў канал сувязі зь Небам, ягонымі старажытнымі багамі і героямі. Яна ткала посьцілкі — розныя! — але ейнымі любімымі і “фірмовымі” былі халодна-зялёныя, у малінавыя вэртыкальныя палосы, з тонкімі дадатковымі рысачкамі жоўтага, фіялетавага і чорнага. Яны былі падобныя да Паўночнага зьзяньня! Усё жыцьцё яна насіла белую, як глядзець на твар сьпераду, вэртыкальную рыску на галаве над ілбом — прамы серадзінны прабор у цёмных валасах (пасівела бабуля позна). На адзеньні яна любіла таксама мець вэртыкальныя дэталі: складкі, зашчыпы, засьцежкі, “маланкі”. Дастаткова паглядзець на рэдкія яе фатаграфіі, што захаваліся, каб пераканацца ў гэтым… Яна любіла жаночае рукадзельле! Нават у 70-х і 80-х гадох шыла і перашывала ўручную адзеньне, вязала нам шкарпэткі і рукавіцы, таксама паласатыя, мэлянжавыя — як Паўночнае зьзяньне.
Яна любіла яшчэ дрэвы (і ўсё драўлянае) і расьлінны сьвет. На фатаграфіях даўнейшых часоў у яе ў руках абавязкова можна заўважыць некалькі галінак ці кветак. Асабліва падабаліся ёй гордыя вяргіні. “Вяргіні-княгіні”… Любоў да дрэваў — ядро тайнага вучэньня друідаў, якіх таксама адносяць да Паўночнай (нават Арктычнай) культурнай традыцыі, што аб’ядноўвала дахрысьціянскія народы земляў, прылеглых да Паўночнага і Балтыйскага мораў. Дарэчы, вэртыкальная рысачка нагадвае сваім выглядам напісаньне (на дрэве ці камені, калі гаварыць пра даўніну) руны Іса. Яна — сымбаль… Я і першапачатковага Лёду. Культ руны Іса — гэта культ вэртыкальнага каналу ад чалавека да нябеснага Духу, ад чалавека да Творцы. Цікавае супадзеньне: Іса — адно з гістарычных імёнаў Ісуса Хрыста!.. Цяпер больш зразумелая і фундамэнтальнасьць ангельскага “I” (“я”). Наагул асновы сучаснай заходняй цывілізацыі.
Яшчэ мая бабуля любіла мёд, паэзію і рэлігійныя канты на польскай мове… І ў той жа час умела рабіць усю сялянскую працу, быць гаспадыняю — у доме, у садзе і ў полі.
…Цяпер яе працавітыя рукі былі складзеныя на грудзях і трымалі абразок зь белай сурвэткаю. Я сядзела зусім побач, думала-глядзела і нібы найсур’ёзным чынам размаўляла зь ёю. Так — упершыню.
У яе былі доўгія і прыгожыя пальцы з чыстымі, авальнымі, выпуклымі пазногцямі, як у арыстакратак ці ў маладых жанчын. “Паглядзіце, якія ў нашай мамы прыгожыя рукі! — зьвярнула ўвагу адна дачка. — У нас ня гэткія…” — “Як у антычных скульптур ці на абразах”, — падумала я. Пасьля мне многія знаёмыя жанчыны казалі падчас майго аповеду пра гэтае містычнае пахаваньне, што ўва ўсіх старых жанчын, якія перад сьмерцю гатавалі ежу, мылі посуд, пралі адзежу, даглядалі грады, — такія ж чыстыя, гладкія, прыгожыя пальцы. Аднак мне здаецца, што пальцы такой клясычнай “антычнай формы” маглі быць толькі ў маёй бабулі Ядзьвігі.
Паступова яна станавілася нашай і маёй гераіняю… Нават Гераіняю зь вялікай літары.
Дамавіна яе, помню, была з натуральнага, не прыхарошанага нічым дрэва — нефарбаваных і нелакаваных дошак, нічым не падбітых. Але гэтая матэрыяльная строгасьць толькі падкрэсьлівала суровую ўрачыстасьць моманту, надавала вайсковы дух; а аголенае дрэва (з тонкімі карычневымі разводамі) было нібы адпрыродным духам-правадніком, апошнім чаўном героя, які мы зараз адштурхнем ад берагу, і ён адплыве ад нас у мора Вечнасьці “па рацэ нашай памяці”…
У куце пакою, дзе ляжала памерлая, на століку гарэлі па чарзе вялікія, тоўстыя васковыя сьвечкі амаль гэткага сама карычневага колеру. Яна перад сьмерцю загадала, каб былі менавіта такія: старадаўнія, тутэйшыя. Калісьці ў іх на хутары (а тут вымаўлялі “на футары”, што нагадвала мне заўсёды ахоўны “футарал” і Футарк) быў добры пчальнік, і гаспадар Ян Сяліцкі займаўся традыцыйным для гэтых паўночных мясьцінаў пчалярствам.
Насунулася ноч. Вокны ў доме засталіся незавешаныя. Былі завешаныя толькі люстэркі: каб у іх не зазірала і не засталася душа нябожчыцы.
За квадратным сталом, пакрытым белым абрусам, сядзелі пажылыя жанчыны-сьпявачкі (“плакальшчыцы”? Я б не сказала!), прывезеныя з розных вёсак на пахаваньне кімсьці клапатлівым з нашай радні. Два дні яны сьпявалі песьні з кантычак, прычым вельмі прыгожа, далікатна і чыста, на два галасы, — і ўсё па-польску. Зрабіць гэтак таксама загадала бабуля. Яна была каталічкаю, выхаванай на традыцыях даўнейшага польскамоўнага касьцёлу ў Беларусі… Бабулі-сьпявачкі добра ведалі адна адну і разумелі з паўслова. На мой погляд, гэта было нейкае прафэсійнае сястрынства. Пяюхі-каталічкі, яны сядзелі за квадратным сталом літарай “П”, адкрытай у бок нябожчыцы. Хаця хусткі на іх, як заўважыла мая маці, былі ўсе рускія, паўлапасадзкія, стракатыя, у вялікія сінія і чырвоныя квяты на чорным фоне. Толькі ў ваднэй была на галаве аднатонная блакітная хустачка зь серабрыстым люрэксам: у наймалодшай. І амаль усе яны сядзелі ў акулярах… На стале перад імі стаялі апэльсыны, печыва, салодкая вада. І пяялі касьцёльныя сяброўкі ўсё псальмы пра Палестыну, Ярдан і Бэтлеем. Як быццам адтуль — душа маёй памерлай бабулі. Так, там, у антычным Міжземнамор’і, яе духоўная і, напэўна, фізычная — на генным узроўні — радзіма.
Радні, асабліва жанчын у чорных карунках, было шмат. Успаміналі тых, хто жыве ў Прыбалтыцы і ня змог хутка аформіць патрэбныя дакумэнты, каб прыехаць.
Гаварылі пра тое, што бабуля не дажыла да свайго 91-га дня нараджэньня ўсяго 2 тыдні і пражыла на некалькі гадоў менш, чым яе маці Юстына, дачка Казімера Фарыны. Зноў “каралеўскія” імёны!.. А дзядзька, якога на маім дзяцінстве звалі незразумела і архаічна-боска-страшна “Пранук”, быў па пашпарце, як аказалася, Францыскам. Стрыечны брат Рэнусь, сын цёткі Рэгіны, — Рамуальдам (а не Раманам, як мы зь сястрой думалі). Ну проста рыцарскі раман!..
Душа бабулі Ядзьвігі, як казалі, доўга не хацела разьвітвацца з састарэлым целам. І ўсё ніяк не пакідала яго, хоць бабуля ў апошнія тыдні вельмі пакутавала ад фізычнага болю і ўсё прасіла ў Бога канца-паратунку. Бабуля заставалася пры ясным розуме амаль да канца. У апошні дзень, кажуць, зірнула на ўключаны тэлевізар, што стаяў побач, — а там мільганулі кадры гульні ў хакей. І кажа: “І наш прэзыдэнт гуляе… Сорамна глядзець, як быццам няма чаго іншага яму рабіць!..”. Але падступаў боль, і ўсё ёй здавалася, што гарыць яна ў агні, і прасіла: “Піць!”. Паілі яе апошнія дні з лыжачкі. Цела было слабое, а сэрца — магутнае, яшчэ працаваць хацела.
Кажуць, што цела — гэта конь, а дух чалавека — вершнік. Ніяк дух не хацеў свайго вернага каня, свайго вернага сябра пакідаць.
У першы вечар я выпадковым рухам зьдзерла невялікую засохлую ранку на сваім твары. Буйной кропляй выступіла кроў. Я выцірала яе белай хусьцінкай, асьцярожна прыкладаючы. Раптам мне стала зразумела, што я фізычна адкрылася бабулінаму духу, які, як кажуць, лунае над целам некаторы пэрыяд пасьля сьмерці. Ён мог увайсьці ў мяне праз гэты адкрыты крывяносны сасуд! Мне стала страшна і спакойна адначасова. Я думала: “Ну чаму менавіта цяпер я кранулася гэтае ранкі і разьдзерла яе?!.. Што ж, бабулін дух увойдзе ў мяне і супакоіцца. І я стану моцнай і мудрай, як яна…” Пачуцьцё абранасьці і годнасьці напаўняла мяне… Гэта было падобна да воінскага прысьвячэньня. Бабуля перадавала мне свой нябачны меч духу.
Дарэчы, калі я зьбіралася ў Менску на яе пахаваньне, мне чамусьці захацелася надзець сьветла-карычневую сукню, якую насіла калісьці мая іншая бабуля — па бацьку, якая памерла 15 гадоў таму. А яе сьвяточную сукню аддаў мне неяк тата, і я яе, вялікую і зручную, шанавала і любіла насіць (крыху перарабіўшы). Цяпер як бы дзьве мае бабулі сустрэліся ў маёй асобе, Ядзьвіга і яе свацьця. Тая таксама была віленчанкаю… Дзьве культурныя вясковыя гаспадыні. Можа, яны ці іх бацькі трымалі ў руках віленскую “Нашу Ніву”, падумалася мне.
Неўзабаве мне прапанавалі частку ночы правесьці ў іншай хаце, дзе калісьці жыла бабуля Ядзьвіга і куды я прыяжджала ў дзяцінстве на канікулы, — у дзядзькі Івана. Я некалі чула, што бабуля гадоў 15 таму, пасварыўшыся зь нявесткаю і сынам, перайшла жыць на другую вуліцу Палянаў, у дом сваёй старэйшай дачкі, і туды больш ніколі не варочалася, нават не зазірала, крыўдуючы (і сапраўды: “Гонар маю!..”). І вось цяпер як бы ў маім абліччы яна йшла туды на містычнае апошняе разьвітаньне, перад тым як легчы ў зямлю… Гэтыя людзі вельмі добра мяне ў тую ноч дагледзелі, паклапаціліся пра кожную пабытовую дробязь, як бы выбачаючыся перад бабуляю.
Цікава, што на белым абрусе стала пасярод іхняй сьвятліцы ляжала газэта з чырвонымі літарамі знаёмай назвы “Народная воля” (чаму я моцна зьдзівілася: ідзе сюды? у глухія Паляны, што напалову вымерлі і ўздоўж вуліцы то тут, то там зеўраюць дзіркі ад зьвезеных дамоў — нібы выпалі зубы на старэчай сківіцы).
Раніцай на разьвітаньне я дала гаспадыні пацалунак у шчаку (нечакана для мяне самой) — і ўсьміхнулася ёй. Яна ўсьміхнулася мне… Пацалунак як прымірэньне? Але, кажуць, бабуля да сьмерці не хацела ёй прабачыць… А — пасьля?..
І якія тут гожыя імёны ў людзей — суседзяў маёй бабулі! Чэсь, Гжэсь, Франя, Лёня (жанчына)… Хоць самі яны — невялікага росту, дробныя, не падобныя да Герояў.
З гастранамічных прыхільнасьцяў бабулі Ядзі: яна любіла, каб гарбата і суп падаваліся вельмі гарачымі, ледзь ня варам. І глядзець, як падымаецца над посудам уверх празрыстая пара… Любіла мёд, і не ўжывала буракоў (чамусьці грэбавала).
…Надвор’е ў тыя скрушныя дні было пахмурнае. Нібыта й прырода нам спачувала. Хмары віселі нізка. У сярэдзіне дня, як труну выносілі з хаты, вецер раптоўна разагнаў хмары, і неба разьясьнілася. Зрабілася адразу цёпла і лагодна. Сонца моцна блішчэла, асьвятляючы жаўціню восеньскіх дрэваў, якія падаліся мне ў той час залатымі.
Мы рушылі да дарогі на клады. Пад нагамі таксама шапацела золата лісьця. (“Дзе Неба? Дзе Зямля?.. Што ўверсе, тое і ўнізе”, — успомніла я старажытны запаветны выраз.) Дарога вяла цераз поле. Непадалёк ад яе пасьвіліся коні, гэтаксама асьветленыя незвычайным сонцам. Яны заіржалі, калі мы павольна праяжджалі міма, нібы таксама па-свойму тужылі. Коні праводзілі каня — мне ўспомнілася тое параўнаньне: цела — толькі наш верны конь, а дух — вершнік.
Пахаваць бабуля сябе наказала ня зьлева ад свайго мужа, а справа, побач з малымі сваімі дзецьмі. Атрымалася, што вось яны ляжаць: Ядзьвіга, Ян і памерлыя ў дзяцінстве дзеці між імі. Так яна захацела… Яма была глыбокая, з залатога пяску, асьветленага тым жа неадступным сонцам. Мы стрымана разьвіталіся. Бярозавае бярвеньне дапамагло апусьціць дамавіну ўніз.
Дамавіна — трэці дом чалавека. Першы — мацярынскае ўлоньне, другі — хата (ці замак, сядзіба, кватэра…), а трэці — дамавіна-труна. Дамавіна — найвялікшы дом, як відаць з празрыстай будовы слова. “Магіла герояў — увесь Сусьвет”, — прамовіў у антычныя часы Пэрыкл.
На труну кінулі бел-сіне-пурпуровае пакрывала (“як воінскі сьцяг паўночнае дружыны!” — мільганула ў мяне). Барвовы і пурпуровы былі любімыя бабуліны колеры. Гэткімі ў асноўным былі і кветкі, якія шчыльна пакрылі высокі грудок.
Назад частку дарогі ішлі пешшу. Навокал былі шырокія, роўныя, вольныя ад нівы палі. Рыса далягляду выяўлялася дзесьці далёка, у блакітнай дымцы. Пакуль нас не падабралі сваякі-мужчыны на машынах, уся прастора адчувалася нейкай агульнай круглай сфэрай: разам Зямля і Неба, туды і назад, левы і правы бакі… Было адчуваньне містэрыі, якая разгортвалася па ўсіх канонах гэтага мастацтва.
У хаце нас чакала жалобная вячэра, сучасныя і старадаўнія стравы: малочнае макавае мачаньне з абаранкамі, густы, цьвёрды кісель — разам як міталягічны вобраз адвечнай ракі жыцьця, “малочныя рэкі, кісельныя берагі”… Гэты прыгожы вобраз — своеасаблівы ліст продкаў да сучасных біяхімікаў, што вывучаюць гісторыю ўзьнікненьня жыцьця на Зямлі. Страва — рытуальная ежа, якая гатавалася, калі род цярпеў страсьці (пакуты), каб стравіць усіх і разам выступіць супраць гора, ворага, перамагчы яго.
“Усе просьбы выканалі, акрамя адной: ня плакаць!” — гаварыла мне, як вінавацілася, ледзь чутным шэптам маці, якая страціла голас у гэтыя халодныя скрушныя дні. А я, ня ведаўшы папярэдне, выканала й яе! У дні пахаваньня мне хацелася ўсім сказаць: “Гэта толькі цела, нібыта конь… Дух бабулі, цяпер яшчэ больш магутны і ўсюдыісны, — застаецца з намі!.. Душа — несьмяротная…” І я некаторым гаварыла гэта, спрабуючы супакоіць.
Ядзьвіга Сяліцкая пражыла поўныя 90 гадоў і памерла як гераіня, годна вытрымаўшы ўсе выпрабаваньні лёсу і зьбярогшы для нашчадкаў асноўныя знакі той, нардычнай, запаветнай, халоднай беларускай культуры, культуры паўмітычнай Белай Русі. Акрамя вызначаных вышэй знакаў, вось яшчэ адзін: усё жыцьцё яна пляла сабе дзьве доўгія, на паўночны манер, касы, у шлюбе і пазьней хаваючы іх пад стужкамі ззаду на шыі. (Успомніце партрэт маладой Стэфаніі Станюты зь дзьвюма вэртыкальнымі лініямі косаў са стужкамі на канцах… Вось яно, наша, спаконвечнае!)
І яшчэ. Асабістае… Толькі цяпер, празь месяц і колькі дзён я зразумела, што сваёй “трапнай” сьмерцю, сьмерцю-подзьвігам бабуля Ядзьвіга хацела нібыта засьцерагчы мяне ад бліжэйшага знаёмства з мужчынам, зь якім я пазнаёмілася за некалькі дзён да яе сьмерці, а то й выратаваць. У дзень, прызначаны для нашага спатканьня, я была ўжо далёка ад Менску — на яе гераічным пахаваньні… А як паказаў час, мужчына аказаўся з тых, хто бяз сораму і з асалодай называе сябе Антыгероем. Пасьля некалькіх драматычных выпадкаў, узяўшы пад увагу і “бабуліну вестку”, я разьвіталася зь ім.
…Павінен быў нехта прачытаць гэты Тэкст, праяўлены празь містэрыю пахаваньня маёй бабулі. І я — прачытала… “Зорка зорцы голас падае”, — як сказаў патомак шатляндзкага роду Лярмонтаў. Нібыта паходнямі асьвятлілі вялікую каменную залю замку — Замкнёную гісторыю Беларусі. Можна сказаць і па-іншаму: я ўбачыла ніву, поўную моцных, дасьпелых каласоў, што імкнуцца сваімі тонкімі вэртыкальнымі вусамі і сьцяблінамі ўверх, да Неба “пад сярпом тваім”, Сьмерць…
…Мая бабуля Ядзьвіга памерла глыбокай восеньню. Наперадзе яе чакала Белае бязмоўе — Вечная Зіма.
Кастрычнік—лістапад 2000
