ВОДГУКІ
Заўвагі да артыкулу Сяргея Паўлоўскага “Таварыства мёртвых паэтаў” (“НН” ад 20 лістапада 2000 г., № 47).
1. Спачатку мушу ўдакладніць, што 29 кастрычніка 1937 г. энкавэдысты расстралялі не 14 паэтаў, а 9: Анатоля Вольнага (Ажгірэя), Алеся Дудара (Далідовіча), Майсея Кульбака, Юрку Лявоннага (Леаніда Юркевіча), Валер’я Маракова, Зяму Піваварава, Ізі Харыка, Міхася Чарота (не 20 кастрычніка, як даецца ў артыкуле), Арона Юдэльсона. Лічба 14 узятая (вылічаная) аўтарам з апошняга даведніка “Беларускія пісьменьнікі”, тады як больш дакладныя зьвесткі прыводзяцца ў маёй леташняй кнізе «Вынішчэньне».
Літаратараў наагул зьнішчана 20. Акрамя пералічаных вышэй, гэта крытыкі — Якаў Бранштэйн, Хацкель Дунец, Саламон Левін, Пятро Хатулёў, празаікі — Платон Галавач, Міхась Зарэцкі, Васіль Каваль, Васіль Сташэўскі, журналісты — Павал Шастакоў, Віктар Вайноў (Войнаў), публіцыст Язэп Каранеўскі. Усяго ў тую крывавую ноч каты забілі больш за сто чалавек, у асноўным прадстаўнікоў інтэлігенцыі.
Хоць, ясная рэч, з гледзішча трагедыі ўсіх гэтых літаратараў, безумоўна, можна мэтафарычна назваць паэтамі.
2. У наступную ноч (30 кастрычніка 1937 г.) энкавэдысты расстралялі журналіста Прохара Іспраўнікава, акадэміка АН БССР, сябра ЦВК Івана Пятровіча (Янку Нёманскага), паэтаў Тодара Кляшторнага і Юлія Таўбіна. Ізноў жа адсылаю да кнігі «Вынішчэньне».
3. Цытата з артыкулу: “Усе расстраляныя паэты верылі ў камунізм і ў тое, што раю на зямлі не збудуеш без ахвяраў”.
З гэтым нельга пагадзіцца.
А) Паэт Зьмітрок Астапенка (дарэчы, і аўтар першага беларускага навукова-фантастычнага раману) на пачатку 30-х разам зь сябрамі-паэтамі Віктарам Казлоўскім (у канцы 30-х псыхічна захварэў), Сяргеем Дарожным (загінуў у канцлягеры на Далёкім Усходзе), Юліем Таўбіным, Сяргеем Астрэйкам (расстраляны ў канцлягеры недзе ля Чалябінску) і некаторымі іншымі “прослушивали по радио (у 1932 г. – Л.М.) заграничные передачи белогвардейских эмигрантов…” (паводле сьведчаньня энкавэдыстаў) і валодалі даволі поўнай інфармацыяй аб падзеях у дзяржаве. Разумею, што крыніцы з архіваў НКВД ні ў якім разе ня мусяць цалкам брацца на веру, асабліва абвінаваўчыя заключэньні. Тым ня менш, няма падставаў меркаваць, што яны заўжды былі надуманыя.
Б) Як піша ўва ўспамінах Міхась Кавыль і як мне расказвалі Павал Пруднікаў і Франц Гінтаўт, паэты Мікола Гваздоў і Сяргей Мурзо, крытык Пятро Хатулёў і яго сябры рыхтаваліся зьбегчы ў Польшчу (і нават выяжджалі ўлетку 1934 г. у Койданаўскі раён, каб агледзець магчымае месца пераходу мяжы). А студэнты “рассадника нацдема” паэты Язэп Лешчанка (Міхась Кавыль) і Сяргей Астрэйка, празаік Лукаш Калюга, будучы біёляг і пісьменьнік Франц Гінтаўт, крытык і літаратуразнаўца Ўладзімер Сядура былі сьведкамі расстрэлу энкавэдыстамі каля Камароўкі невядомых ахвяраў.
В) З архіву КГБ можна таксама даведацца, што паэт Валеры Маракоў рыхтаваўся аказаць пры арышце ўзброенае супраціўленьне: набыў рэвальвэр у знаёмага вайскоўца, які ад’яжджаў служыць у Расею. Але плянам не наканавана было збыцца: яго арыштавалі, калі вяртаўся дадому зь вёскі, дзе настаўнічаў, у часе школьных канікулаў.
Г) Аднаму з самых маладых сярод расстраляных у тыя дні літаратараў Юлію Таўбіну было 26 гадоў. Як выявілася зусім нядаўна, паэту ўдалося накіраваць нашчадкам ліст “з таго сьвету”. Незадоўга да арышту Юлі Таўбін паслаў у Ленінградзкае аддзяленьне выдавецтва “Художественная литература” падборку перакладаў на расейскую мову вершаў Альфрэда Гаўсмана, якія потым трапілі ў зборнік “Антология новой английской поэзии” (выйшаў праз 20 дзён пасьля расстрэлу паэта). Пераклад верша англійскага паэта “Законы Бога и людей” гучыць своеасаблівым пасланьнем нашчадкам, хоць прызнаю, што гэта маё суб’ектыўнае дапушчэньне.
…Себе другой избрал я путь —
Они хотят меня вернуть.
Но я, хуля законы их,
Им не навязывал своих.
...
Они грозят — иди назад,
Не то — тюрьма, петля и ад.
Как не робеть мне! Суд их скор.
Могу ль вступить в неравный спор?
...
А нам на Марс не улететь
С тобой, душа моя… Так впредь
Смирись и следовать сумей
Законам Бога и людей…
Прыведзены ў артыкуле С.Паўлоўскага ўрывак з “наіўнага верша” быў напісаны Ю.Таўбіным у 16 гадоў, калі ён (разам з А.Куляшовым, З.Астапенкам, П.Левановічам) вучыўся у Мсьціслаўскім пэдтэхнікуме.
4. Цытата з артыкулу: “Такім чынам, матывацыі масавага расстрэлу паэтаў трэба шукаць у Саюзе пісьменьнікаў. Нашыя вершатворцы сталі ахвярамі свайго цэху”.
З 540—570 літаратараў, якія выступалі ў беларускім друку ў 1920—30-я гады ХХ ст., бальшавікі рэпрэсавалі ня менш як 440—460 (80%), а калі ўлічваць аўтараў, якія былі вымушаны пакінуць Бацькаўшчыну і па сутнасьці перасталі ўдзельнічаць у літаратурным жыцьці, рэпрэсіі зазналі ня менш за 500 літаратараў (90%). Дык ці мог цэх цалкам зьнішчыць сам сябе?
Няма чалавека – няма толькі адной праблемы. Няма паэтаў – няма памяці – няма гісторыі – няма народу! Забіваючы пісьменьнікаў, энкавэдысты вынішчалі інтэлектуальную моц нацыі, яе карані, гісторыю. Вось гэтая гісторыя і была мэтай “крумкачоў”. Дакладней, каб не было ў нас той гісторыі, каб не было самога народу…
5. Цытата з артыкулу: “Выжыў і пазьбегнуў рэпрэсіяў толькі той, хто ў цэх, у тусоўку не ўваходзіў. Скажам, Янка Журба…”
Скажам, Эдзі Агняцьвет, А.Астрэйка, В.Барысёнак, П.Броўка, Л.Бэндэ, Зьмітрок Бядуля, В.Вольскі-Зэйдэль, П.Глебка, К.Губарэвіч, І.Гурскі, П.Кавалёў, М.Клімковіч, Кандрат Крапіва, А.Куляшоў, Янка Купала, А.Кучар, Я.Ліманоўскі, М.Лынькоў, Янка Маўр, М.Модэль, Р.Мурашка, Я.Рамановіч, Я.Садоўскі, М.Цэлеш, Я.Шарахоўскі, А.Якімовіч у “тусоўку” ўваходзілі, але ж таксама пазьбеглі рэпрэсіяў. А “нашанівец” Янка Журба выжыў не таму, што пакінуў Менск (бо, калі ён яго пакідаў, амаль усіх, “каго трэба”, ужо арыштавалі), а таму, што быў сьляпы. Наагул, хворых чэкісты не чапалі (паэты В.Казлоўскі, І.Плаўнік (брат Бядулі), Юрка Віцьбіч).
6. “У тым самым кастрычніку расстралялі” ня толькі Лукаша Калюгу (“празаіка з задаткамі генія”, як пра яго пісаў Ніл Гілевіч; дарэчы, 2 кастрычніка ён быў не расстраляны, а асуджаны да сьмяротнай кары, расстралялі ж пісьменьніка 5 кастрычніка) і Генрыха Жарскага. У той час чэкісты забілі і славутага тэатральнага дзеяча Флярыяна Ждановіча, былога наркама асьветы Антона Баліцкага, публіцыстаў Мікалая Верамей-Пабядзінскага, Сямёна Клінцэвіча.
“Пазьней, у розныя дні сьнежня расстраляюць” ня толькі паэта і перакладчыка Ігната Дварчаніна, драматурга Дзьмітрыя Курдзіна і прафэсара БДУ, любімца студэнтаў Міхайлу Піятуховіча, але і мовазнаўцу Сьцяпана Некрашэвіча, краязнаўцу і літаратурнага крытыка Мікалая Касьпяровіча, гісторыкаў Васіля Дружчыца і Івана Віткоўскага, паэта Аляксандра Вазілу, фальклярыста Антона Грыневіча, публіцыста Аляксандра Цьвікевіча…
7. Паэт, “певец комсомола” і сябар ЦВК БССР, Андрэй Александровіч не “аддзелаецца ссылкай”, а трапіць у адзін з нарыльскіх канцлягераў, і хоць і на самой справе “вернецца ў Менск ужо ў 1947-м” (нішто сабе “ўжо” – пасьля 10 гадоў катаржных работ!), аднак праз год будзе зноў арыштаваны і этапаваны ў Краснаярскі край. Пасьля вызваленьня (у 1955 г.) пражыве на волі толькі некалькі гадоў (як, урэшце, і літаратурныя крытыкі Сьцяпан Баркоўскі і Мікола Аляхновіч, паэт Язэп Пушча).
8. Трохі пра ўдарную энкавэдысцкую тройку: Клімковіч – Бэндэ – Кучар.
Амаль на кожнага арыштаванага (нярэдка па падказцы Бэндэ) НКВД запытваў характарыстыку і агляд творчасьці. Характарыстыку (у якой “нацдэм” было ня самым горшым словам) даваў Клімковіч. Агляды (у якіх усё перакручвалася з ног на галаву) пісаў Кучар.
Леанід Маракоў
Пра помнік Геніюш
У “Нашай Ніве” за 4 сьнежня 2000 г. была зьмешчаная публікацыя С.Астраўцова “Помнік Геніюш схавалі ў падвале”, у якой аўтар расказваў пра прэзэнтацыю ў гарадзенскім клюбе “Паходня” выбраных твораў паэткі, што летась пабачылі сьвет у “Беларускім кнігазборы”. На жаль, у артыкуле маецца недакладнасьць. Помнік Л.Геніюш і цяпер знаходзіцца ў Саюзе Пісьменьнікаў. Але не ў падвале, а ў кабінэце намесьніка старшыні Саюзу Пісьменьнікаў, адкуль яго нікуды не выносілі. А шкада. Бо рабіўся помнік не для ўпрыгожваньня інтэр’еру. Мінулым летам, падчас юбілею Л.Геніюш, помнік меўся адправіцца са згоды аўтара (сп. Міхась Інькоў) і дабрадзеяў, на чые сродкі ствараўся (сп. Міхась Чарняўскі), на радзіму паэткі ў Гудзевічы. Дырэктар Гудзевіцкага літаратурна-этнаграфічнага музэю сп.Алесь Белакоз з радасьцю быў гатовы прыняць помнік і зрыхтаваў для яго адпаведнае месца. Аднак арганізатар вырабу помніка сп.Анатоль Белы пакуль не дазволіў Л.Геніюш паехаць у Гудзевічы, да магілаў сваіх продкаў – ён марыць, каб помнік быў пастаўлены ў яго на радзіме ў Старых Дарогах ля музэю, заснаванага сп.Белым. Так помнік і застаўся пад апекай сп.В.Іпатавай. Выкажу спадзеў, што прысутнасьць Л.Геніюш дапаможа в.а. старшыні пісьменьніцкай суполкі супрацьстаяць рознай псэўдалітаратурнай навалачы і антыбеларускім сілам, што апошнім часам актывізаваліся на Фрунзэ, 5.
Міхась Скобла
Пра беларускага Сярожку
Прачытаў я артыкул спадара Адамовіча пра эміграцыю і задумаўся. Чаму мы гэтак любім судзіць людзей? Хто даў права паважанаму спадару вырашаць, хто лепшы і хто горшы?
Я б, напэўна, і не напісаў бы нічога, але я пазнаў аднаго з герояў артыкулу - «Беларускага Сярожку». Чаму гэта спадара Адамовіча гэтак хвалюе яго аўто? Расказаць, адкуль яно? Зарабіў. Мы разам працавалі ў Чыкага, і не па 10, як нехта, а па 16 гадзінаў у суткі, 1 выхадны. Дый калі ўжо паважаны спадар сябе спэцыялістам па Штатах лічыць, дык павінен ведаць, што аўто купіць там не праблема, у Нью-Ёрку даражэй, а паедзеш куды на поўдзень ці захад — таньней.
Віталь Усьціновіч, [email protected]
