Вячаслаў Адамчык
Воўк прагне крыві
Біяграфічнае апавяданьне
Усё пачалося з таго, што рыжавата-рабаціністы шыраканосы Міша, як ён сябе называў, падвёў мяне да чорных, абабітых дэрмацінам дзьвярэй з шыльдай, на якой срэбрам паблісквала ўсяго адно слова — “спецчасть”, і, падміргнуўшы рыжымі вейкамі, неяк уладна, па-гаспадарску, нібы пажадаўшы шчасьця, сказаў:
— Зайдзі сюды. Тут цябе ведаюць.
Я адчыніў чорныя дзьверы і ў другім пакоі, каля бар’еру, убачыў нібы спалоханага маім візытам рослага чарнявага мужчыну, якога спатыкаў ня раз, прымаючы яго то за асьпіранта, то за выкладчыка.
— Вы да мяне? — скоса і з падазроным чаканьнем зірнуў чарнявы мужчына.
— Не! Я памыліўся, — змахляваў я і імгненна высунуўся назад, у калідор.
Міша, прытуліўшыся сьпінаю да адзінага тут на калідоры вакна, стаяў зводдаль.
— Ты што? — ён падаўся мне насустрач.
— Ды нічога.
Нарэшце здагадаўшыся, кім ёсьць гэты фіктыўны студэнт фізмату, я шпарка, з рашучым імпэтам прайшоў міма яго.
— Ну глядзі, каб не было горай.
Ужо, вядома, ня помніцца, што я адказаў тады.
Дарэчы, потым нехта з журфакаўцаў мне сьцішком і таемна шапнуў:
— Што ты зь ім ходзіш, мы ж усе ведаем, хто такі Міша.
— Дзякую, але запозна ты мяне папярэдзіў.
Дзіўная рэч, пасьля такой перасьцярогі я, нібы набожная кабета, пачаў перабіраць на ружанцы сваёй памяці ўсе пацеркі, дзе, калі і што мною было перагаворана непрыкметнаму, у шарым пацёртым касьцюмчыку недаростку зь фізмату. Бо гутаркі папраўдзе было нямала, і каля вакна, пры бібліятэчнай залі, і на лаўцы ў сквэры перад знакамітай скульптурнай групай, і проста на асфальтавай дарожцы паміж унівэрсытэцкімі карпусамі.
Ішоў 1956-ы год — час, як потым яго называлі, хрушчоўскай адлігі. Але сотні тысячаў людзей яшчэ задыхаліся ў турмах. На пошце ў роднай Наваельні я падпісаў насьліненым хімічным алоўкам на фанэрнай скрынцы калымскі адрас былога вучня нашай школы Івана Мароза, асуджанага, як сказаў яго зажураны непісьменна-бездапаможны бацька, на ўсе 25.
Але, адчуўшы паслабленьне, як заўсёды гатовая да незалежнасьці, пачала бунтаваць ганарлівая Польшча. І непакорная Вугоршчына, узьняўшыся ўсім народам на змаганьне за дэмакратычныя правы і за адлучэньне ад прыгону Масквы, аблівалася гарачаю крывёю. Яе душылі сталёвыя гусеніцы савецкіх танкаў. Кроплю чалавечай свабоды імпэрыя ўспрымала як усьпенены акіян варожай непадуладнасьці і гнеўнай непакорнасьці. Дзяржаўныя стражнікі бясьпекі і прымусовага парадку ўстрывожана высочвалі і вышуквалі як за межамі, так і тут асабліва небясьпечных ворагаў, якія імкнуцца зьвергнуць, падарваць і аслабіць “власть рабоче-крестьянских советов”, якія “учиняют массовые беспорядки, изготавливают и хранят литературу того же характера”.
І вось за мною, куды б я ні ішоў, дзе б я ні прысеў, як прыручаны грак, цягнецца Міша, студэнт фізмату. Палкія, невядомыя і, пэўна ж, небясьпечныя падзеі хвалююць яго ня менш, чым мяне.
Наіўны, неспрактыкаваны ў жыцьці хлопец, я, вядома ж, дзялюся ўсім, пра ўсё расказваю — што здаў падборку вершаў у часопіс “Беларусь”, што рыхтую апавяданьне для “Маладосці”, а ў “Полымі” мае быць надрукаваная мая навэля — першая ластаўка, як назваў яе Максім Танк.
Міша неадступна, як прыпрэжаны, ходзіць за мною. Гэта заўважаюць усе, апрача самога мяне. Бо я жыву ў нейкім іншым, непраўдападобным, неверагодным сьвеце, жыву ў нясьцерпным чаканьні чарговага нумару часопісу “Беларусь”, які я разгарну і са шчасьлівым подзівам убачу падборку сваіх вершаў. Аднак у кіёсках і бібліятэках зьяўляюцца новыя, пахучыя ад друкарскай фарбы адбіткі часопісу, а майго імя ў іх няма. Я саджуся на грукатлівы трамвай з тадышнімі бясконцымі званкамі на частых прыпынках і еду на вуліцу Пушкіна, 55, у Дом друку, дзе зьмяшчаліся ўсе нешматлікія рэдакцыі, каб высьветліць справу: мае ж вершы дакляравалі надрукаваць пасьля падборкі С.Гаўрусёва. Я ж так паслушна, старанна і ўпарта шліфаваў кожны радок.
— Нічога ня ведаем, нічога ня знаем. Шукайце Кавалёва.
— А дзе яго знайсьці? — пытаю.
— У Маскве.
Ня ўсьцешылі мяне і ў “Полымі”, сказаўшы, што навэля дзесьці згубілася. Дакляравалі, праўда, пашукаць.
У “Маладосці” на мяне з падазроным недаверам глянула нерухомае шкляное вока:
— Што вы ўслаўляеце касьцёлы і дзікія грушы? Ета всё даўно ішчарпал Кузьма Чорный, — мова і акцэнт літаратурнага работніка былі, здаецца, магілёўскія.
Дрыготкі дымок надзеі так неспадзявана і зманліва расьсеяўся. Што рабіць? Як за саломінку, хапаюся за нечаканую ідэю паслаць апавяданьне ў беластоцкую газэту “Ніва” — там, здаецца, мяне зразумеюць і падтрымаюць — тэма заходнебеларускага жыцьця блізкая ім. Перапісваю з падшыўкі адрас рэдакцыі і кіруюся на Цэнтральны паштамт. Ён, напэўна, тады ўжо працаваў.
І зноў жа, як цуду, чакаю весткі з рэдакцыі. Мінае месяц, а яе ўсё няма. Пэўна ж, адкуль мне, студэнту чацьвертага курсу аддзяленьня журналістыкі БДУ, было ведаць, што ня толькі падпіска, а нават чытаньне беластоцкай “Нівы” лічылася вялікім палітычным грахом і шкодніцтвам: газэта на сваіх старонках магла даносіць варожыя ўплывы Захаду. Цішком “Ніву” можна было пагартаць у аддзеле беларусістыкі, што знаходзіўся ў прыгожым зашклёным эркеры на другім паверсе дзяржаўнай бібліятэкі, дзе нас, студэнтаў старэйшых курсаў, трохі прывячалі. Але ўжо і сюды перасталі даходзіць чарговыя нумары беларускай замежнай газэты. Яна, напэўна, затрымлівалася ў Берасьці, дзе падчас знакамітых вугорскіх, польскіх і чэскіх падзеяў згружалася ўся прэса і пераглядалася замежная перапіска, тым болей рэдакцыйная.
Рабаціністы Міша зь фізмату непрыкметна растварыўся і зьнік. Праз колькі гадоў у людным, задушлівым трамваі, што ішоў па Лагойскім тракце, нехта мяне вясёла-ўзбуджаным голасам гукнуў:
— Прывет сваім!
Я азірнуўся і за чужым высокім плячом ледзьве ўбачыў недарослага Мішу зь фізмату.
— Дзе ты цяпер? — пацікавіўся.
— У політэхнічным, — усьміхнуўся ён, задзіраючы свой шырокі твар, усыпаны жаўтлявым рабаціньнем.
— У спэцчасьці?
Гэтага ён не пачуў, шыючыся да выхаду. Але і праўда, сышоў з трамвая на прыпынку насупраць політэхнічнага.
Загадкавы Міша стомлена вычхаўся, расплыўся і зьнік, а да мяне прысуседзіўся ўжо нехта іншы.
На сьветлым калідоры пры вакне недалёка ад дзьвярэй аддзелу беларусістыкі, дзе я тады-сяды перакідваўся думкамі аб прачытаным з Алесем Наўроцкім альбо Арсенем Лісам, няўзнак пачаў спыняцца гладзенька адпрасаваны, трохі нават дагледжаны ці то асьпірант, ці то студэнт. Аднойчы ён і затрымаў мяне пры шырокім мэталічным стале з вострым, увагнутым скобкаю нажом, што стаяў у падвале і на якім, мусіць, рэзалі паперу, калі сшывалі ці перапляталі зношаныя кніжкі.
Незнаёмец папрасіў дазволу спыніцца і, пэўны важнай значнасьці, загаварыў да мяне па-расейску:
— Я краем уха слышал. Ты все восхваляешь своего земляка. А знаешь ли, что во время оккупации здесь, в Минске, он заведовал складом БНС и печатался в фашистском листке?
Незнаёмец, вядома ж, назваў прозьвішча.
— Советую тебе быть подальше от таких.
Я стаяў аслупянелы: за мною віжуе ўжо нейкі дагледжаны асьпірант і, пэўна ж, старэйшы па званьні за Мішу.
— Ты, конечно, знаешь и другого своего земляка, — ён зьмераў мяне пільным позіркам. — Ну-у, этого, из Слонима… А ведь он в свое время, будучи школьником, приветствовал Арсеньеву, читал стишки, посвященные ей… Не мешало б тебе быть более осмотрительным и разборчивым.
Не скажу, каб я надта напалохаўся, але нечаканае папярэджаньне трохі нібы прыгняло, прынізіла мяне, бо я ўжо чуў пра таямніча раскіданыя на філфаку ўлёткі.
Наколькі ўпарта і неадступна мяне высьледжвала і высочвала нядрэмнае вока шпегаў і охранных доносителей-канфідэнтаў, настолькі неадступна імкнуўся я да свае мэты — надрукавацца. Яшчэ раз старанна перапісаў “Зоню” і рукапіс занёс у рэдакцыю “Маладосці”, на гэты раз галоўнаму рэдактару — Аляксею Кулакоўскаму.
Ні да гэтага, ні пасьля гэтага ніхто не казаў мне такіх прыязных, добразычлівых слоў, як гэты трохі пануры і чымсьці незадаволены чалавек:
— Я да гэтага ішоў дваццаць гадоў, а ты зь першага разу напісаў такое слаўнае апавяданьне.
Вядома ж, я быў усьцешаны. Амаль такія ж словы сказаў Максім Танк.
Нехта з рэдакцыйных супрацоўнікаў параіў зьмяніць назву. Ці ня Вера Палтаран?
Праз колькі тыдняў мне паказалі мастацкае афармленьне і паклікалі фатакора, каб зрабіў здымак.
Але навэля засталася чамусьці ненадрукаванай.
Перастрэўшы мяне на калідоры, устрывожаны альбо, праўдзівей, нават напалоханы намесьнік дэкана Р.Булацкі неяк сьпешна, нават спалохана, сказаў мне:
— Зайдзі да рэктара. Ён выклікае цябе, — і, нібы схамянуўшыся, удакладніў: — Не-е! Да прарэктара ідзі.
Я зноў спусьціўся на першы паверх у той самы паўцёмны калідор, прайшоў міма тых самых чорных дзьвярэй з таямнічаю таблічкаю “спецчасть” і спыніўся каля другіх, таксама чорных.
Ня помніцца ўжо, што я думаў у той момант, на што спадзяваўся, чаго чакаў. Апынуўшыся ў прасторным кабінэце з жоўтым масіўным сталом, удэкараваным зялёным сукном і забытым ужо партрэтам на сьцяне. Помніцца толькі: за гэтым масыўным сталом, што сваёю веліччу ўзбуджаў страх, сядзеў кірпаносы, стрыжаны пад бобрык мужчына сярэдніх гадоў, а поруч зь ім на крэсьле — густавалосы зь ліловым ад перапою тварам выкладчык палітэканоміі — Баравік. Той самы Баравік, якому мы, студэнты, задавалі нялёгкія пытаньні пра становішча ў калгасах і які за гэта пісаў на нас даносы ў рэктарат ці спэцчасьць. А піў ён, як усе выкладчыкі з катэдры палітэканоміі і асноваў марксызму-ленінізму. І, вядома ж, як усе яны, крадком цягаўся за кабетамі, бо нават з выгляду быў адпаведны мужчына ды яшчэ з залатою фіксаю ў верхніх зубах.
Але парушыў маё маўчаньне ня ён, а прарэктар па прозьвішчы, калі не мыляюся, ня то Малышкін, ня то Малышаў:
— Ты ж, напэўна, ведаеш Уханава? — гаварылася ўсё, як і належыць у беларускіх вэнэу, па-расейску.
Мне прыгадаўся дзябёлы рыжаваты хлопец з капою густых кучаравых валасоў. Але каб сказаць, што я яго добра ведаў, — не сказаў бы. Ён вучыўся на ніжэйшым ад мяне курсе. І я недаўменна паціснуў плячыма.
— Так я табе скажу. Ён шарыць з ножыкам па мінскіх вуліцах і каля кафэ “Вясна” ўчыніў бойку. Но ты бандит пострашнее.
— Што вы мяне зьневажаеце! — не стрываў нарэшце я.
— Ты глядзі, як нахабна ён сябе паводзіць, — бліснуў залатою каронкаю выкладчык палітэканоміі.
— Так вот, пісацель, я Уханава ва ўнівэрсытэце пакіну, а цябе выключу, — стрыжаная пад бобрык галава нахілілася над паперамі, а потым паднялася зноў. — А ты ведаеш, ад каго залежыць твой лёс?
— Ну, цяпер толькі ад самога сябе.
— Я ж і кажу — фраер. Выключыць яго! — мусіць, каб улесьціць шэфу, падтакнуў угодлівы Баравік.
На дошцы для аб’яваў, што на курыных ножках стаяла поруч з фотавітрынай сталінскіх ці ўжо ленінскіх стыпэндыятаў, здаецца, назаўтра я ўбачыў загад аб сваім выключэньні з унівэрсытэту, падпісаны тым жа прарэктарам — ці то Малышкіным, ці то Малышавым.
Кажуць, добрае далёка чуваць, а благое — яшчэ далей. Увесь філфак зь дзівам і недаўменьнем азіраўся на мяне.
У “Маладосці”, калі я прыйшоў вычытаць з трапяткой радасьцю і ўзьнёслым шчасьцем першую ў жыцьці карэктуру, мяне сьцішком паклікаў у свой рэдактарскі кабінэт Аляксей Кулакоўскі. І неяк разважна, нават з халаднаватым спакоем, нібы для інфармацыі, сказаў сухавата:
— Званілі з рэктарату. Напытвалі, ці не друкуем мы цябе. Параілі, вядома, не друкаваць, паколькі ты, як сказалі, зьвязаўся з замежным антысавецкім друкам. Што здарылася, Вячаслаўко?
— Мая віна хіба ў тым, што я паслаў апавяданьне ў беластоцкую “Ніву”.
— Ну во, нашкодзіў сабе. “Ніва” тут забаронена. Нашы пісьменьнікі, бываючы ў Польшчы, за сто вёрст абыходзяць яе.
Цяпер я нарэшце здагадаўся, што тэлефанавалі ня толькі сюды, у рэдакцыю “Маладосці”.
— Апавяданьне я не здымаю і буду друкаваць! — як заўсёды цьвёрда, нават прыстукнуўшы па стале кулаком, ускрыкнуў Аляксей Мікалаевіч і ўсё ж па-бацькоўску параіў: — Але ж ты перад тым, як што і куды пасылаць, прыйдзі да мяне і парайся.
Ня ведаў незабыўны Аляксей Кулакоўскі, спрыяючы мне, дваццацітрохгадоваму выключанаму студэнту і літаратару-пачаткоўцу, што неўзабаве чакала яго самога. У тую пару ён якраз рыхтаваў да друку знакамітую аповесьць “Дабрасельцы”, што віхурна прашумела, зьлёгку скалыхнуўшы непарушныя асновы сацрэалізму. Велічна-халодны айсбэрг сталіншчыны раставаў і расколваўся, сыплючы крышталёвы звон лёду, але яшчэ мог раздушыць і ўтапіць не адзін белы, поўны адвагі карабель.
Аднак у штармавое, усьпененае мора літаратуры пад сьветлымі ветразямі выплывала ўжо новае пакаленьне. І покуль што яно зрабіла ці зьдзейсьніла найбольш — яно даплыло да неадкрытых берагоў сьвятое праўды. Але ж колькі сярод іх засталося невядомых і нязнаных, выключаных з унівэрсытэтаў, інстытутаў і тэхнікумаў.
Мне прыгадваецца знаёмае з таго далёкага часу імя паэтэсы Рагнеды Грышкевіч, вершы якой я, школьнік, з высокім паднябесным усхваляваньнем прачытаў у часопісе “Полымя”. І вось на першым унівэрсытэцкім сходзе (1952), што галосна і ўзбуджана шумеў у тэатры опэры і балету, нечаканым агніста-перуновым ударам мяне апаліў жорсткі загад, прачытаны дакладчыкам: “За сокрытие фактов биографии исключить с третьего курса филфака студентку Рагнеду Гришкевич”.
Гэта было маё першае, найбольш балючае адчуваньне непарушнага, абвеянага пакорным страхам, сталінскага рэжыму, які неспатолена прагнуў чалавечай крыві.
І ў памяці ўваскрасае ўжо не адна шчымлівая, як задаўненая рана, гісторыя чыёйсьці зьнявечанай маладосьці, паламанага чалавечага лёсу. Але пра гэта з Божае ласкі напішуцца іншыя старонкі маіх нявыдуманых апавяданьняў.
Лістапад — сьнежань 2000 году