Ніна Раса. Вайна ў Шанях

 Ніна Раса

Вайна ў Шанях

Раніца — туман, хоць нажом рэж. Ужо і скаціну ўправілі, і ў печы напалілі, а сонейка ня можа прабіцца.

Нібыта трошкі прасьвятлела. І недзе далёка, далёка загрымела. І грыміць, і грыміць безь перапынку. Што такое? Маланкі няма, а гром не сьціхае ды ўсё мацнее і мацнее. Набліжаецца. Ды чуваць ня толькі гром, але і сьвіст і скрогат.

Той-сёй выйшаў на вуліцу. Зьбіліся мужыкі ў купкі і гамоняць, гадаюць, што творыцца. А гром, сьвіст і лёскат мацнеў і мацнеў. Блізіўся. Дзетвара дый жанкі высыпалі з хатаў, каб разьведаць, што і як! Чуюць, гром ідзе ад шашы з боку Берасьця. Людзі зь вёскі Шані, што была найбліжэй дарогі, рухнулі туды. А там ужо быў натоўп з маёнтку Дзянконскага, асабніцкія дзеці з-за выгану ды жыхары з-за балота. Талкуюць, што гэта творыцца.

І вось гром пачаўся і з другога боку, з-за Хваінкі, са стараны Пружаны. Рухнулі шаняўцы ў лясок, а там — на шашы — ужо ж натоўп зь вёскі Ляхі.

Гром, ляскат, сьвіст з двух бакоў усё мацнеў і мацнеў. Людзей што больш прыбывала.

Дзіва дзіўнае! Ніколі яшчэ нечага падобнага не было. Што за насланьнё? Бабы пачалі хрысьціцца і шаптаць малітвы ці мо заклёны, каб злы дух адступіўся — не нарабіў бяды, якой і так не бракавала.

І раптам з туманоў, з абодвух бакоў, вылазіць зьвяр’ё. І сьвішча, і грукоча, і скрыгае, хоць вушы затыкай!

І раптам нехта закрычаў — гэта танкі, гэта танкі!

Чулі людзі, расказвалі паціхеньку, што нехта чуў, перадавала радыё зь Менску — ёсьць там тыя жалезныя коні, што, як ідзе, дык пасьля яго анічога не застаецца ў жывых: ломіць дрэвы, хату разам’е, як арэх, а па жывёліне ці чалавеку застаецца на зямлі толькі чырвоная пляма.

Ад страху людзі анямелі. Што будзе? І глядзелі моўчкі адзін аднаму ў вочы.

Раптам грукат сьціх.

Танкі спыніліся з абодвух бакоў. Стаялі супраць адзін аднаго.

Пачалі вылазіць з танкаў людзі, з адных і другіх. Збліжаліся. Усе ў мундзірах, але розных. Старэйшыя. Падалі сабе рукі, нешта мармытнулі і тыя, і другія, і пайшлі купай у глыб Хваінкі, і зьніклі між дрэваў.

Людзі рухнуліся за імі, але з танкаў высыпалі салдаты і загарадзілі дарогу:

— Нет, нет, таварышчы, нельзя, нельзя!

— Найн, найн, — зашваргаталі другія, тыя, што ехалі са стараны Берасьця.

Значыць — вайна, аб якой даўно пагаворвалі. А цяпер — вось яна тут.

Бальшыня памятала яшчэ тую, першую, з 14-га году, калі казакі выганялі ў бежанства ўсіх — малых і старых. Сказалі выбрацца да паўдня, а хто застаўся — штыхом у плечы, а хату — падпалілі.

Людзі запрагалі коні, клалі, хто што схапіў, на воз, ежу, адзежыну, да хурманкі прывязвалі каровы, вепрукі ды авечкі і ехалі за Пружану, па шашы, у бок Ражанскай Пушчы, на ўсход. За Дабучынам, пад Смаляніцай, на Ясельдзе, мала хто перабраўся за мосьцік — патапіліся ў багне.

Але цікавасьць перамагае і страх. Як козы на стрэл, так і з натоўпу пачалі сталыя мужыкі набліжацца да вайскоўцаў і адных, і другіх. Тыя, што ў тую вайну былі ў палоне, намагаліся нешта гаварыць з салдатамі. Але справа была нялёгкая. Гладзей пайшло зь іншымі, другімі, з таварышчамі. Многія зь сялянаў былі ў царскім войску і яшчэ помнілі язык і са школаў.

У таварышчаў да таго ж языкі разьвязаліся. Ня так, як тыя, з другога боку, якія толькі між сабой шваргаталі.

Людзі абступілі танкі, разглядалі жалезныя коні, а таварышчы пачалі раздаваць газэты і штораз болей паглыбляліся ў гутаркі.

Разьвязаліся языкі і ў натоўпу. Нехта задэклямаваў якісь верш, што яшчэ памятаў з царскай школы.

Пятро Клім (“Паэт”) зацягнуў сваім звонкім, магутным голасам “Ад веку мы спалі”… Беларускі гімн, забаронены польскімі ўладамі. Гэты гімн прывезьлі палешукі на Ўсеагульны зьезд, на якім прагаласілі Беларусь незалежнай дзяржавай у 1918 годзе 25 сакавіка: “Беларусь дэкляруецца незалежнай Народнай Рэспублікай у сваіх этнаграфічных граніцах — БНР”.

Пятра падхапіў натоўп, і рэха гімну разносілася па лесе.

Страх прапаў, яго заступіў рогат, сьмех, крыкі, гоман. Дзятва намагалася ўзьлезьці на жалезныя коні, але ім забаранялі танкісты:

— Нельзя, нельзя!

— Найн, найн, раўс!

Праз натоўп прабілася Воля Казялянка зь бярэмам кветак, што назьбірала ў рове, бегучы з свайго хутару, і палажыла іх на першым танку таварышаў. Сьледам па лесе рассыпалася дзятва і, вяртаючыся зь бярэмам кветак і хваёвымі лапкамі, клала на танкі.

З натоўпу прабіўся дзядок зь неадступнай люлькай у губах, — бо зубоў даўно ўжо ня меў — і паклыгаў да лейтэнанта ўквечанага танка.

Танкіст працягнуў дзядульку руку, кажучы:

— Вот, дедушка, как вы нас встречаете!

— Гэта мы, дзетка, ня вас страчаем, гэта мы сваіх паноў праважаем.

Узяў дзядок крысо лейтэнанцкага шынэлю, пацёр у кулаках, паглядзеў пад сонца, зьвярнуўся да натоўпу і сказаў:

— За гэтай уласьцю хлеб будзем ложкаю есьці! (Гэта значыла, што ня будзе мукі на хлеб, толькі на жытнюю зацірку.)

Дзядок — гэта бацька “пракурора” — паэта Міколы Засіма зь вёскі Шані, каля Пружаны.

“Паны” ўеліся ў памяць і бацьку, і сыну. Колю то садзілі ў астрог за ягоныя вершы, то выпускалі на нейкі час ды зноў садзілі, ягоныя вершы шукалі па гародзе — вытапталі ворыва, у клуні старану снапоў распатрашылі і аднойчы сарвалі страху над хатай, вырвалі вокны.

Людзі зьбегліся, анямела глядзелі, а Колеў бацька сядзеў на камені перад парогам, зь люлькай у губах, спакойна, адале зьвярнуўся да натоўпу і сказаў:

— Гляньце, як паночкі ў мяне працуюць!

Так, “паночкі працавалі”, і ня толькі ў Міколы Засіма. Ягоных вершаў шукалі і па іншых хатах. Моладзь акалічных вёсак пабывала і ў Грудзёндзы, і ў Вронках, і ў Бярозе Картускай, а пазьней… Пазьней… трапілі і на Лубянку многія, ды за Ўрал, у ледзякі Сібіру ды Курапаты.

Вернемся да “верасьня” — натоўп разглядаў газэты, што танкісты параздавалі. Былі там і вершы. Коля падышоў да бацькі, і нехта з натоўпу крыкнуў:

— Гэта наш “пракурор”, ён наш паэт, піша вершы.

Лейтэнант падыйшоў да Колі і кажа:

— Дайте ваши стихи, я их пошлю в газету, напечатать.

Танкіст выцягнуў блякнот і алавікі з свае вайсковае торбы і кажа Колю:

— Перепишите в мой блокнот.

Коля павёў зрокам па натоўпе і голасна, амаль крычучы, сказаў:

— Хадзі, Ніна, я буду дыктаваць, а ты запісвай, хутчэй будзе!

Я падышла, узяла блякнот, села на прыдарожным камені і пачала запісваць вершы.

Пазьней, разгаварыўшыся, лейтэнант сказаў, што тут прыехаў Будзённы падпісаць зь немцамі дагавор.

Таварышы нядоўга разьяжджаліся ў танках. Але за гэты кароткі час даволі пралілося сьлёз!

Па выбарах дэпутатаў і прылучэньні Заходняй Беларусі да БССР пачаліся адразу вывазы за вывазамі ў самы марозны пэрыяд. Зіма была выняткова халодная — каля мінус 40.

Колькі дзетак памерзла ў саломе на санях, пакуль дабраліся да станцыяў — а ў “цялятніках”…

А потым зноў грукаталі танкі па брэсцкай шашы — ехалі на ўсход.

пісаў Максім Танк, выйшаўшы з Лукішак.

І зноў “на захад пайшлі цягнікі”, гэтым разам не зь бярозай, а з моладзьдзю ў “цялятніках”.

Там была і я з маімі вучнямі-пяціклясьнікамі. Да Беластоку — хурманкамі празь Белавескую Пушчу, а далей — “цялятнікамі” да Варшавы на 3 тыдні ў варшаўскую цытадэлю, потым — ува Ўсходнюю Прусію, дзе нас расьсеялі па “баўэрах” — рабіць на гаспадарках, пад канвоем наглядчыкаў са стрэльбамі, якія толькі і зналі, што крычаць:

— Айво, айво, шнэль, шнэль!

У суседняга баўэра таго ж зьбіралі бульбу вывезеныя. Раптам раздаўся моцны, звонкі голас маладой дзяўчыны. Яна зацягнула “Катюшу” — пачала танцаваць. Раздаўся стрэл. Песьня сьціхла. Дзяўчына была звар’яцела.

Вечная Табе памяць!

А потым па Беларусі ізноў ішлі танкі зь лейтэнантамі — на Захад…

…А потым — ізноў вывазы. А потым… ды што там…

Калі ж перастануць езьдзіць па Беларусі танкі з “вызваліцелямі”?..

А калі па Чачэніі?..