“Чево-чево?”, або Рэакцыі на культурную дыскрымінацыю
Ад рэдакцыі
У газэту прыйшоў вось такі ліст:
«Вітаю! Пачну здалёк. У Варшаве на будынку, дзе знаходзіцца індыйская рэстарацыя, нехта з польскіх фашыстаў напісаў “Польска для палякаў”. Няма сумневу ў тым, што гэта лёзунг скінгедаў, і разумныя, адукаваныя людзі павінны разумець цёмнасьць і шкоднасьць падобнага сьветапогляду. Ня кажучы ўжо пра тое, што толькі ультраправыя мэдыі прынялі б гэта за норму і выкарысталі без камэнтараў.
Сёньня я атрымала травеньскія нумары “НН” (сябры дасылаюць зь Менску раз на месяц). Чытаючы №18, я заўважыла невялічкі артыкул на старонцы 3 “Вынікі галасаваньня чытачоў “НН” на сёньня”. Першы па папулярнасьці дэвіз, пад якім мусіць ісьці на выбары кандыдат чытачоў “НН”... “Беларусь для беларусаў”. А як быць зь іншымі людзьмі (а іх каля двух мільёнаў!), якія жывуць у Беларусі? А што станецца з габрэямі, татарамі, украінцамі, віетнамцамі, расейцамі, літоўцамі ды іншымі меншасьцямі, калі да ўлады прыйдзе асоба з такою праграмай?
Я ня буду казаць пра некаторыя іншыя “дэвізы”: Расея – гаўно; Адродзім веліч нацыі беларускай; Слава нацыі, сьмерць ворагам; Прэч маскоўскіх акупантаў; Мы не дамо ім панаваць… Мо вы растлумачыце мне, у чым розьніца паміж усім гэтым і тым, што кажа Лукашэнка (замяніце Беларусь на Славянства, а Расею — на Захад...)?
Я не разумею, чаму няма ніякіх камэнтараў, ніякай рэакцыі на гэта з боку газэты? Ці значыць гэта, што рэдакцыя падтрымлівае пазыцыю сваіх чытачоў? Ці гэта і ёсьць “голас незалежнага беларускага грамадзтва”? Зразумела, што газэта ня можа адказваць за думкі сваіх чытачоў, але некаторыя рэчы няможна пакідаць па-за ўвагай. Ці не павінна інтэлектуальная газэта, за якую я ўважаю “НН”, хаця б намагацца паўплываць на падобныя дзікія і недалёкія погляды?
Для мяне гэта незразумела яшчэ й таму, што ў тым самым нумары “НН”, як і ва ўсіх астатніх, таксама друкуюцца іншыя, адкрытыя думкі і даюцца адпаведныя камэнтары да падобных лістоў чытачоў. Я ня буду ўжо казаць пра тое, што падобныя настроі могуць быць скарыстаныя (і ўжо ёсьць скарыстаныя) дзеля стварэньня ўсёй беларускамоўнай меншасьці нэгатыўнага іміджу.
Расейскі імпэрыялізм ня вечны; як і ўсе імпэрыі, вядомыя ў гісторыі, расейская таксама саслабне, і гэта, на маю думку, толькі пытаньне часу. Шавінізм жа, наадварот, нікуды не зьнікае, ён пераходзіць ад бацькоў да дзяцей, зьмяняе кшталт і накіраванасьць. Гэтым у рознай ступені хворыя амаль усе краіны. Абарончы шавінізм можа перарасьці ў нешта менш бяскрыўднае. Мяне заўсёды непакоіла, чаму прыгнечаныя народы, пазбавіўшыся прыгнёту, у сваю чаргу самі пачыналі прыціскаць іншых, часта яшчэ больш брутальна. Для сёньняшняй Беларусі гэта, можа, і ня вельмі актуальна. Спадзяюся, што і ніколі ня будзе.
Аляксандра Мініч, Варшава»
Часткова адказ на пытаньні спн.Мініч прагучаў у №21 «НН» ад 21 траўня, дзе аналізаваліся прамежкавыя вынікі анкеты. Апытаньне паказала перадусім, што людзі беларускае культуры, чыім голасам і ёсьць “Наша Ніва”, дыскрымінаваныя і зацкаваныя цяперашнімі панамі краіны настолькі, што на гэты імпэрскі ціск даюць нацыяналістычны адказ. Тое, што менавіта дэвіз адчаю — “Беларусь для беларусаў” — стане лідэрам апытаньня, было нечаканасьцю і для рэдакцыі “НН”.
Гэты лёзунг быў рэанімаваны Зянонам Пазьняком у ягоным артыкуле “Амэрыка для амэрыканцаў” у “Народнай Волі” ад 14 сакавіка. Гэта быў свайго роду праграмны артыкул, таму прыхільнікі Зянона ўзялі лёзунг на ўзбраеньне. Ход думкі Пазьняка быў такі: Амэрыка добра жыве, бо там усё робіцца дзеля абароны грамадзянаў Амэрыкі. А сам дэвіз “Амэрыка для амэрыканцаў” быў незаменны падчас змаганьня амэрыканцаў за незалежнасьць. У сваім артыкуле Пазьняк прыходзіў да высновы, што й беларусам у барацьбе за незалежнасьць не абысьціся без таго самага дэвізу. Карацей, мелася на ўвазе не «Беларусь для этнічных беларусаў», а «Незалежная Беларусь для грамадзянаў Беларусі». Хоць усё адно гучыць пагрозьліва. Асабліва ва Ўсходняй Эўропе, у Эўропе незабытых крыўдаў. Асабліва для людзей, выхаваных у тых культурных традыцыях, якія задачы здабыцьця дзяржаўнай незалежнасьці ці ўмацаваньня нацыянальнай тоеснасьці даўно вырашылі.
Ня варта перабольшваць долю беларускамоўных, гатовых падтрымаць дэвіз “Беларусь для беларусаў”. Нават у апытаньні яго назвала мізэрная меншасьць ад агульнай колькасьці ўдзельнікаў, а ў апытаньні ж узяла ўдзел самая палітызаваная частка аўдыторыі.
На першае месца ён трапіў з прычыны адсутнасьці адзінага яскравага слогану ў нацыянал-лібэралаў. Зык “Беларусь у Эўропу” (разам з усім вядомай другой часткай выразу, ня менш крылатай), відаць, яшчэ будзе запатрабаваны ў верасьні, але на гэты момант здаецца людзям занадта абстрактным. Я ўяўляю сабе абурэньне майго знаёмага зваршчыка: “Якая, на хрэн, Яўропа калі дзяржава гіне, мова гіне! Яўропа — гэта можна й пасьля. Яўропа нам мовы не ўратуе”.
Зянон можа выйсьці на выбары пад дэвізам “Беларусь — для беларусаў”, і гэта выкліча бурхлівую рэакцыю ў грамадзтве.
Так, за гэтым дэвізам стаіць падсподная або культываваная ксэнафобія, і сапраўдны інтэлігент сёньня не дазваляе сабе падобных выказваньняў ні ў якім выпадку. Сапраўдны інтэлігент змагаецца за тое, каб у ягонай краіне добра было ўсім, і беларусам у тым ліку.
Аднак за гэтым дэвізам таксама — адчай. У дзяржаве, у сталіцы якой беларускамоўны раз-пораз сутыкаецца з балючымі праявамі пабытовага расейскага фашызму, замаскаванага пад “нецярпімасьць да нацыяналізму”, ня можа не паўстаць адэкватнай рэакцыі адказу. Вы мне “распаясалісь эці сьвядомыя” або “чево-чево?”, я вам — “а Беларусь, гады, усё ж будзе для беларусаў, а ня толькі для вас”.
Ігнаруючы той факт, што гэты спрэчны заклік у беларускай сытуацыі — абарончая рэакцыя, мы не пабачым шляхоў выпраўленьня шавіністычных заваротаў. Пакуль ня спыніцца культурная дыскрымінацыя беларусаў, дагэтуль у іхным асяродзьдзі будуць узьнікаць шавіністычныя рэакцыі, і моладзь будзе гуртавацца ў падпольныя групоўкі, і старыя пазьнякоўкі будуць выходзіць на вуліцы з маларэалістычнымі плякатамі “Беларусь для беларусаў”.
Нездарма Лукашэнка гэтак баіцца паразы ў верасьні. Калі беларусы пачнуць квітацца за шэсьць гадоў прыніжэньня, усё можа адбыцца нашмат фатальней, чым было ў Югаславіі.
Для ўсіх нашых суседзяў на Захадзе такія лёзунгі — учорашні дзень.