Much ado about nothing
“НН” у №211 зьмясьціла пералік праблемаў, якія абмяркоўвалі ўдзельнікі нарады па пытаньнях упарадкаваньня клясычнага правапісу, што адбылася 3 студзеня. Чытаю: “Існуе праблема напісаньня -э або -а ў фіналях іншамоўных слоў (міністар, але містэр, кадар, але лідэр)”. Думаю, гэтая праблема ня вартая абмеркаваньня, бо кантэксты тут вельмі розныя. Галосны ў канцы слова кадар ня мае нічога супольнага з галосным у канцы слова лідэр з тае прычыны, што ў кадры галосны ўстаўны, ягоная функцыя — зрабіць магчымым складападзел. Беларускі складападзел базуецца на санорнасьці (спрашчаючы справу, можна было б сказаць, што чым бліжэй да санорнага, тым больш санорным павінен быць зычны). Калі прааналізуем корань кадар, пабачым, што спалучэньне -др на канцы парушае прынцып санорнасьці, бо гук [д] менш санорны за гук [р]. Адсюль устаўка галоснага [а]: ка-дар. Натуральна, у пазыцыі, калі складападзел магчымы дзякуючы, прыкладам, галоснаму ў канчатку, устаўленьня няма: кад-ра-мі, а ня *ка-да-ра-мі. Што ж да галоснага ў слове лідэр, дык ён не ўстаўны, ад самага пачатку ёсьць часткаю адпаведнае марфэмы й захоўваецца ўва ўсіх формах (параўн.: лідэр — лідэрам, а ня лідэр — *лідрам). Гэтае [а] ў слове кадар зусім не зьяўляецца вынікам аканьня тыпу кадэр — кадар! А нават калі дапусьціць, што ўстаўным першапачаткова зьяўляецца [э], які потым падпадае пад аканьне, з гледзішча моўнае тыпалёгіі няма нічога дзіўнага ў тым, што нейкі працэс (у нашым выпадку аканьне) стасуецца да ўстаўных галосных, а не стасуецца да галосных, якія ёсьць часткаю кораня або іншых марфэмаў.
Чытаем далей: “Існуе разнабой у склонавых формаў назоўнікаў на -тар (міністар — міністра, кампутар — кампутара)”. Дык такіх “разнабояў” у нашай мове хоць гаць гаці. Да прыкладу, чаму гэта, шаноўныя, сон — сну, але дом — дому. Узяць ды зуніфікаваць: сон — сну, дом — ... дму. От будзе парадак! Ізноў жа, праблему бачаць там, дзе яе й блізка няма. У канцы слова міністар, як ужо растлумачана вышэй, [а] — устаўны. Адпаведна, пры дадаваньні канчаткаў устаўнога галоснага няма, бо складападзел робіцца магчымым дзякуючы галосным у канчатках: мі-ні-стра, а не *мі-ні-ста-ра. У словах тыпу кампутар галосны ў заканчэньні -тар не ўстаўны; менавіта таму ён захоўваецца, калі дадаецца канчатак: кам-пу-тар, кам-пу-та-ра, а не *кам-пут-ра. Няма тут, як папраўдзе, разнабою.
Чытаем: “Ці дапушчаецца напісаньне ў пасьля зычных і на пачатку слоў у пазычаньнях (Франсўа, Ўолтэр)”. Цалкам сур’ёзна разглядаецца разбурэньне аднае з найбольш адметных карэляцыяў у беларускай мове — карэляцыі [в] — [ў]. З пункту гледжаньня традыцыйнае фаналёгіі, у нашай мове гэтыя гукі зьяўляюцца варыянтамі аднае фанэмы й знаходзяцца ў дапаўняльнай дыстрыбуцыі. Калі казаць прасьцей, там, дзе можа зьявіцца [в], ніколі ня можа зьявіцца [ў], і наадварот. Тое, што мы па-беларуску гаворым вада, а не ўада, і галоў, а не галов, аўтаматычна выключае раз і назаўсёды магчымасьць вымаўленьня (а таму й напісаньня) ў на пачатку складу перад галосным. Перафразуючы нашага земляка Дастаеўскага, калі [ў] можа зьявіцца перад галосным, значыць, усё дазволена.
Цяпер што да праблемы выбухнога [ґ] і фрыкатыўнага [г]. Ужо цягам прынамсі пяцёх стагодзьдзяў беларуская мова, пазычаючы словы зь іншых, захоўвае выбухное [ґ]. У старабеларускім пісьменстве яно перадавалася галоўным чынам праз спалучэньне кг (гл., прыкладам, Баркалабаўскую кроніку). У ХХ ст. для перадачы гэтага гуку выкарыстоўвалі літару ґ. Вяртаньне яе ў беларускую абэцэду, такім чынам, згоднае зь пісьмовымі традыцыямі. На гэта можна было б запярэчыць, што гэты гук зьнік з народнага маўленьня. Можна было б... калі б гэта было праўдай. Маёй сьв. памяці заходнебеларускай бабулі нават да галавы б не прыйшло, што з фрыкатыўным [г] можна вымавіць словы маґазын, ваґон альбо назву ейнага ўлюбёнага напою: ґазвада. У вымове маёй усходнебеларускай матулі, для якой усё, што на захад ад Слуцку, — Польшча, і ґанак, і ґвалт, і ґузік, і нават Ґена. Ды што спасылацца на ўласны досьвед, калі можна, да прыкладу, узяць “Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча”, выдадзены свайго часу Інстытутам мовазнаўства АН БССР, і выпісваць словы з выбухным [ґ] ня тое што тузінамі, а ледзь ня сотнямі. Тое, што ў маўленьні вялікай колькасьці беларускамоўных людзей зьнікае выбухны [ґ], гэта, як ні парадаксальна, беспасярэдні вынік русіфікацыі і ўплыву зрусіфікаванае наркамаўкі. Рэч у тым, што ў расейскім вусным стандарце няма карэляцыі [г] — [ґ]. Менавіта таму ў наркамаўцы таксама няма гэтае карэляцыі, але вынік уніфікацыі адрозны: замест паўсюднага выбухнога (як у расейскай) распаўсюдзіўся паўсюдны фрыкатыўны. Няўжо мы нават у тарашкевіцы маем захаваць вынік асыміляцыі? Няўжо трэба адмовіцца ад сыстэмы перадачы запазычаньняў, якой ужо з паўтысячы гадоў, толькі таму, што некаму здаецца, што “праблема літары ґ надуманая”?
Вельмі добра, што свайго часу сп.Вячорка надрукаваў праект правапісу, што дало штуршок дыскусіі над яго удасканаленьнем. Вельмі добра, што нарэшце зрушыла зь месца справа нармалізацыі тарашкевіцы й яе дастасаваньня да цяперашніх патрэбаў. Ёсьць ужо й пазытыўныя вынікі (прыкладам, замацаваньне пераходу і ў й пасьля галосных). Аднак трэба памятаць, што праца энтузіястаў мае як плюсы, гэтак і мінусы. З аднаго боку — шчырасьць у працы, з другога, на жаль, — непазьбежная ў такім выпадку партызаншчына, пра якую ў інтэрвію Радыё Рацыя казаў сёлетняй вясной праф.Падлужны. Шкада, што такія выдатныя постаці, як праф.Падлужны, чые працы з фанэтыкі наркамаўскага варыянту беларускае мовы застаюцца неперасягненым узорам беларускага мовазнаўчага дыскурсу, ды ўвогуле “дзяржаўнае” мовазнаўства не цікавяцца праблемай нармалізацыі несавецкага правапісу й праблемай існаваньня дзьвюх сыстэмаў беларускае мовы...
Андрэй Дубіна,
магістар факультэту нэафілялёгіі Варшаўскага ўнівэрсытэту
