Адам Глёбус
Друйскі чорт
апавяданьне
Мястэчка Друя, як і большасьць нашых паселішчаў, было, ёсьць і будзе неахайным і расхрыстаным. Неўпарадкаванасьць добра відаць з другога берагу Дзьвіны. Калі на рыпучым пароме перапаўзьці праз рэчку і паглядзець, дык адразу кінецца ў вочы распуснасьць беларускай прыроды, натапыранасьць дрэваў і нашаторанасьць шыфэрных дахаў. Нават касьцельная званіца скасабочаная, ня кажучы пра ўчарнелую закінутую царкву. І як бы непрыязна ні выглядаў твар маёй Айчыны з эўрапейскага нізкага берагу, я ўсё адно безальтэрнатыўна люблю яе. Захапляюся Друяю з мурзатымі цыганкамі, распаўнелымі габрэямі ў трэснутых на сьпіне камізэльках, зь беларускай зладзюжнай дзятвою, зь непатрэбна шырокім пляцам, паабапал якога насыпана сьмярдзючых крамак… Люблю Друю з могілкамі на пагорках, нібыта мёртвыя дзяды мусяць быць вышэйшыя за жывых унукаў.
А палюбіў я Друю ў далёкай маладосьці, калі карцела дапáсьці да вытокаў славянства, выкапаць рыдлёўкаю нешта сакральнае зь нетраў Радзімы. Тады і патрапіў з археалягічнай экспэдыцыяй на поўнач Беларусі, у вёску Пруднікі. Каля самых Пруднікаў узвышалася старадаўняе гарадзішча, на якім людзі правекавалі ні многа ні мала тры тысячы гадоў. Самае месца шукаць ісьціну. І мы поркаліся ў тлуста-чорнай яміне, выцягвалі на сьвет Божы косткі і камяні, што бачылі чалавека яшчэ да нараджэньня Хрыстовага. Мы б так і правошкаліся ў трохмэтровай яміне-раскопе ўсё лета, каб у Прудніках была крама. Ну, патрэбны ж нам брусок гаспадарчага мыла, каб перад вячэраю клейкую зямлю з рук пазмываць. А бліжэйшая крама якраз у Друі, на беразе голага пляцу. Таму пасярод тыдня, у чацьвер, каб магазыны дакладна працавалі, мы выправіліся па пакупкі.
У Прудніках хаты не замыкаліся, замкі адсутнічалі як зьява. Усе ўсіх ведалі, пэўна, на працягу тых самых трох тысячагодзьдзяў. Красьці ў саміх сябе не выпадае. Чужыя ў Пруднікі не даходзяць. Не замыкаюцца дзьверы на замкі, так, калком прыткнуць, каб дурны сабака ці ласы кот у сенцы ня ўскочыў, і пайшлі. Таму, калі мы папрасілі ровары, нам сказалі проста ўзяць і, галоўнае, увечары на месца паставіць, каб гаспадыням было на чым на фэрму паехаць. Мы і ў думках не трымалі ровары ў час не вярнуць. Вядома, паставім, дзе ўзялі. І пакацілі.
Ехаць было ня так далёка, кілямэтраў зь пятнаццаць па пясчанай, добра ўбітай і высушанай жнівеньскім сонцам дарозе. Выбраліся ўтрох: Радзім — вялікі знаўца каменнага веку і найноўшых бардэляў, Сьцёпка — паэт-самавук і чарцёжнік-прафэсіянал, і я — малодшы ў кумпаніі, а таму на горшым ровары. Праз кожныя пару кілямэтраў, ледзьве дарога пад гару, у мяне зьлятаў ланцуг, даводзілася правіць. Ні бяды. У Друю кацілася-ляцелася лёгка, зь ветрыкам, з бэзавымі надзеямі на нешта дзівоснае. Нібыта ў маленькай крамцы набудзеш за рубель флякон радасьці. А прыдбалі бутэлькі з бурачкова-цемрашальскаю бурдою.
Зь віном у кішэнях мы завіталі ў сталоўку, дзе балявалі пад гармонік з бубнам жалезназубыя цыганы. Заядаючы палынова-горкае вінцо смажаным, але ўсё адно ёлкім салам зь яйкамі, мы неяк хутка ўпіліся. І разьюраным сьпірытусовымі выпарэньнямі маім спадарожнікам і сабутэльнікам заманулася паспытаць цыганскае любові. А мне, як маладому байцу, давялося пільнаваць ровары з наладаванымі, ледзь падняць, рэчмяхамі. І чаго толькі не было ў мяхах: і сьвіная тушонка, і какава “Залаты ярлык”, і зубная паста “Памарын”, і папяросы “Беламорканал”… І мыла, а як жа ж, мелася. Толькі ня ў друйскіх крамках тое багацьце было купленае. Яго яшчэ ўвесну прывёз прадбачлівы Радзім і прыхаваў у таўшчэзнага краяведа пад расьпіску. Той нам кансэрвы з пограба і падаставаў.
Вярнуліся Радзім са Сьцёпкам пад вечар. Цямнець пачало. Я лаюся, пра нявернутыя ровары нагадваю, а яны пасьміхаюцца і задаволенасьцю льсняцца. Пагыркаліся мы і выправіліся да сваёй роднай яміны. Ланцуг мой болей не спадаў, бо, калі гара траплялася, трэ было злазіць і ровар з харчамі котма каціць. Выкацілі мы свае велікі на нейкае там скрыжаваньне, яшчэ з Друі ня выехаўшы, і пасварыліся. Бо кожны паказваў іншы напрамак. Я — проста, Радзім — налева, Сьцёпка — направа. Каб у нас быў чацьверты, ён бы агітаваў ехаць назад, да краяведа, і быў бы самы разумны. Паперлі леваруч. Радзім, як ні круці, старэйшы.
Праз гадзіну спыніліся. Сьцямнела так, што відаць былі толькі зоркі на небе. А яшчэ гразь. Пакуль мы ў сталоўцы гулялі, пасьпела праляцець навальніца з залеваю. Дарога раскісла, разьехалася ўшыркі і была непазнавальнай і ня нашай. Мы ледзь ня кінуліся біцца да галоўнага, які мусіў прызнаць памылку. У знак прымірэньня ён прапанаваў выпіць. І яны выпілі, захрумстваючы пойла печывам. А я піць ня мог, ня лезла болей. Мы паехалі назад, але колькі ні ціснулі на пэдалі, Друя не зьяўлялася. Бывала, што на даляглядзе мігцеў нейкі кволенькі агеньчык, але што нам самотнае вакенца. Мы паварочвалі, паўзьлі, разварочваліся, лезьлі на гару, спускаліся, міналі лес, пераяжджалі палі… І нідзе нікога не было. Дарога. Ноч. Неба.
Нарэшце я, як адзіны працьверазелы, сказаў, што мяне ўсьцешыць і адзінокі агеньчык, як толькі ён зьявіцца, я кіну ровар і напрасткі пашыбую да яго. Ну не павыміралі ж людзі ўвадначас. І хто мяне за язык цягнуў, бо за лесам якраз і ўспыхнула цёплае сьвятло. Ну, ідзі, давай! — пад’юджвалі мае мілыя падпітыя таварышы. — А мы ровар твой папільнуем, каб хто ня зьвёў. Злы на сябе, я палез праз канаву на поле. Ішоў і мацюкаўся, каб ня так страшна было. З мацюком на языку і ўвайшоў у калгасны кароўнік. Вартаўнік, пабачыўшы мяне, сказаў, што я за тыдзень не адмыюся і не адшаруюся — такі ўфэнданы. Але кароўнік быў пруднікаўскі, родны, сьветлы…
Радзім са Сьцёпкам і вартаўніком з тае радасьці расьпілі пляшку сівой самагонкі, пакуль я абмываўся з-пад шлянга сам і змываў пясок з ровара.
— Гэта вас чорт вадзіў! Ён! Закручваў вам галовы, вы кругамі ехалі. Чорт, чорт, — паўтараў вісклівы вартаўнік.
Давялося паверыць у чорта, бо, калі мы выйшлі з кароўніка, ні Радзімавага, ні Сьцёпкавага ровараў не было. Зьніклі, як праваліліся пад зямлю, разам з ласункамі ды кансэрвамі. Дзе дакладна пакідалі велікі, мае чортавы таварышы згадаць не маглі, абсмаленая самагнётам памяць не варушылася. Тут недзе… Недзе тут, ці там… Чорт яго ведае… Вартаўнік скокнуў па ліхтар. Няпэўны прамень выхапіў зь цемрадзі ручку руля, якая вытыркалася са сьмярдзючай лужыны сьвінога калу.
— Стой, там глыбока! — асьцярог Сьцёпку пільны вартаўнік.
— Мы па цьвёрдым ішлі, у гной не ступалі, — Радзім шчыра дзівіўся.
— А яго скарынкаю зацягнула. Вы па скарынцы і прайшлі. Ровары кінулі, скарынку прарвалі, іх і засмактала.
Так вось друйскі чорт нас ня толькі пакруціў, але й траціну харчоў у гной увэцгаў. Толькі тушонку яшчэ можна было выкарыстаць, а “Памарын” і “Залаты ярлык” давялося выкідаць разам з батонамі.
І ўсё адно я люблю Друю з шырокай Дзьвіною, з жоўтай касьцельнай званіцай, з пошумам бярэзін на могілках, зь вясёлымі цыганскімі сьпевамі, зь яснавокай дзятвою і чортам, чортам, чортам!
