Відыядхар Сураджпрасад Найпал
Наша сусьветная цывілізацыя
Я ніколі не спрабаваў сфармуляваць ідэю сусьветнае цывілізацыі, пакуль 11 год таму ня выправіўся ў доўгую вандроўку па неарабскіх мусульманскіх краінах — Іране, Інданэзіі, Малайзіі ды Пакістане, каб зразумець, чым выкліканая іхная бунтоўнасьць. Полымя ісламскага ўздыму толькі пачынала разгарацца.
Я думаў, што мае новыя знаёмцы будуць падобныя да людзей з трынідадзкай індускай грамады (у ёй таксама было шмат мусульманаў), бо ў ХІХ ст. і мы жылі ва ўмовах імпэрыялізму і каляніялізму. Але там усё выявілася інакшым.
Нягледзячы на падабенства нашых гісторыяў, мой жыцьцёвы шлях пайшоў іншым кірункам. Атрымаўшы ў спадчыну ад індусаў абагаўленьне падсьвядомага і схільнасьць да рытуалізму, я прабіўся празь нетры каляніяльнага Трынідаду толькі дзякуючы зацятаму ўскараскваньню па незьлічоных прыступках веды і самаспазнаньня. Мяне навучылі разважаць, дасьледаваць, абапірацца на эрудыцыю. У маёй галаве сышоўся досьвед чатырох, пяці, а мо й шасьці культураў. І цяпер, вандруючы па неарабскіх мусульманскіх краінах, я раптам адчуў сябе сярод скалянізаванага насельніцтва, чыя вера з кожным днём усё больш і больш пазбаўляла іх сусьветнай культурна-гістарычнай веды, сярод якой на іншым канцы сьвету вырас я.
Яшчэ да пачатку майго падарожжа — калі Шах быў пры ўладзе — у Злучаных Штатах зьявілася навэля “Чужынка” Нахідэ Рахлін, маладой іранкі, якая па-жаноцку, ня ўлазячы ў палітыку, прадказвае надыход гістэрыі. У кнізе гаворыцца пра іранскую дзяўчыну-біёляга, якая выйшла замуж за амэрыканца, працуе ў Бостане і, здавалася б, адаптавалася да іншага ладу жыцьця.
Але аднойчы, бавячы вакацыі ў Тэгеране, яна адчула, што згубілася. Жанчына пачала разважаць пра сваё жыцьцё ў Злучаных Штатах. Яно не было ясным і цяпер пачало здавацца маладой іранцы пустым. Жывучы тамака, яна ніколі не адчувала ўпэўненасьці ў сабе, бо, па ўсім відаць, была няздатная вырвацца з замкнёнага іранскага сусьвету — дзе жыць можна толькі верай, якою поўнілася ўсё наўкола, якая не пакідае месца для розуму, волі альбо душы, — і патрапіць у іншасьвет, які вымагаў індывідуальнасьці й адказнасьці, дзе людзі, якімі рухалі амбіцыі і прага славы, рабілі кар’еры і верылі ў самаўдасканаленьне.
Ад перажываньняў яна захварэла. Пайшла ў больніцу. Тамтэйшы доктар, спачуваючы ёй, кажа, што боль прычыняе ёй стары верад. “Вашая хвароба выкліканая Захадам”, — ягоны голас гучыць спакусьліва мэлянхалічна. І тады дасьледчыца-біёляг забываецца на навязаны ёй Бостанам лад жыцьця, на інтэлектуальную, але бессэнсоўную працу. Яна застаецца ў Іране, адзявае чадру.
Яна атрымлівае бязьмежнае задавальненьне ад свайго выбару. Але рацыянальна ейны ўчынак не апраўданы: і безь яе знойдзецца шмат людзей, якія будуць імкнуцца вырвацца з традыцыйнага сьвету, каб трапіць у сьвет стрэсаў, будуць вынаходзіць там новыя лекі і ствараць мэдычнае абсталяваньне, каб не заняпала больніца іранскага лекара.
У часе сваёй ісламскай вандроўкі 1979 году я раз за разам сутыкаўся з такой незразумелай супярэчлівасьцю людзкіх учынкаў. Асабліва мне памятны выдавец аднае тэгеранскае газэты. Ягоная газэта была сэрцам рэвалюцыі. У сярэдзіне 1979-га ён плыў на хвалях славы. Калі я зноў прыехаў у Тэгеран празь сем месяцаў, пабачыў, што сэрца спынілася: зачынены офіс зьзяў пустэчаю; ад усяе рэдкалегіі засталося два чалавекі. Амэрыканскае пасольства было захоплена, у краіне працягваўся фінансавы крызыс, зьехала багата замежных кампаніяў, рэклямы ніхто не даваў, і газэтны выдавец ня бачыў пэрспэктывы далейшага разьвіцьця: з кожным новым нумарам ён губляў грошы. Выдавец ператварыўся ў такога самага закладніка, як і заходнія дыпляматы.
Апроч таго, як я дазнаўся, у яго былі два сыны студэнцкага веку. Адзін зь іх вучыўся ў Злучаных Штатах, другі падаў дакумэнты на візу якраз тады, калі было захопленае пасольства. Як дзеці аднаго з ідэолягаў ісламскае рэвалюцыі могуць вучыцца ў Злучаных Штатах? Выдавец адказаў мне, маючы на ўвазе найперш сына, што чакаў візы: “Гэта ягоная будучыня”.
Эмацыйнае задавальненьне з аднаго боку і думка пра будучыню зь іншага. Выдавец быў на такіх самых ростанях, як і многія зь ягоных суайчыньнікаў.
У адным з раньніх апавяданьняў Джозэфа Конрада, прысьвечаным Ост-Індыі і датаваным 1890-мі, апавядаецца пра мясцовага раджу, крыважэрнага чалавека, мусульманіна (хоць пра гэта адкрыта ня сказана), які, адчуўшы сябе зьнясіленым пасьля сьмерці свайго дарадцы-аракула, плыве ўначы да аднаго з ангельскіх гандлёвых караблёў у бухце, каб папрасіць у маракоў, прадстаўнікоў магутнай імпэрыі, што прыплылі зь іншага канца сьвету, які-небудзь абярог, чароўны амулет. Маракі былі разгубіліся, а пасьля адзін зь іх даў раджу брытанскую манэтку — шасьціпэнсавік, адбіты ў гонар юбілею каралевы Вікторыі. Раджа шчыра дзякуе за падарунак. Конрад падае гэтую гісторыю не як жарт: ён напаўняе яе філязофскім сэнсам, важкім для абодвух бакоў, і цяпер мне здаецца, што пісьменьнік меў рацыю.
За сто гадоў, што мінула ад тых падзеяў, сьвет зрабіўся багацейшы, вырасла ягоная моц, пашырылася адукацыя. Непакой, “філязофскі енк” змаргіналізаванага люду (словы Конрада) вырас таксама. І ўнутраныя супярэчнасьці, што разьдзіраюць выдаўца, і прысуджанасьць жанчыны-біёляга з навэлі — плён разьвіцьця сусьветнае цывілізацыі. Гэтага ніхто зь іх не прызнае, але ўплыў цывілізацыі вельмі глыбокі. Яна не дае простых абярогаў, наадварот, разам з цывілізацыяй і выдавец, і іранка спрычыняюцца да складаных рэчаў: амбіцыяў, памкненьняў, індывідуальнасьці.
Сусьветная цывілізацыя доўгі час знаходзілася ў працэсе ўсталяваньня. Яна не заўжды была сусьветнай, яна не заўсёды была такой прывабнай, як сёньня. Экспансія Эўропы прынесла з сабой прынамсі тры стагодзьдзі расавага прыгнёту, якія дагэтуль баляць.
Я нарадзіўся на Трынідадзе, калі расізм ужо аджываў сваё. І гэта, магчыма, дазволіла мне глыбей ацаніць кардынальнасьць пераменаў, што адбыліся пасьля вайны, беспараўнаную спробу даць рады другой палове сьвету, а таксама ўвесь спэктар сусьветнага мысьленьня.
Можа, з-за таго, што маё перамяшчэньне ў рамках цывілізацыі адбывалася па лініі Трынідад—Ангельшчына, ад пэрыфэрыі да цэнтру, я ўсьвядоміў ейныя асноўныя прынцыпы глыбей, чым іншыя людзі, якія да гэтых прынцыпаў папросту звыклі. Адной з праяваў гэтага — думаю, што я прачуваў яе ўсё жыцьцё, але ейны філязофскі сэнс зразумеў толькі рыхтуючыся да гэтае гутаркі, — была гожасьць ідэі пошукаў шчасьця. Вельмі блізкія сэрцу словы, на якія лёгка спакусіцца і прыняць за аксыёму.
Ідэя пошукаў шчасьця — вось што найперш вабіла да цывілізацыі тых, хто знаходзіўся на ейнай пэрыфэрыі ці па-за ёю. Я дзіву даюся, якою самавітаю сталася гэтая ідэя праз два стагодзьдзі, пасьля жудасных падзеяў першай паловы гэтага стагодзьдзя. Гэтая ідэя ўнівэрсальная, яна падыходзіць для ўсіх людзей. Яна прадугледжвае існаваньне пэўнае супольнасьці, наяўнасьць абуджанага духу. Я не магу сабе ўявіць, каб індусы-сваякі майго бацькі маглі спасьцігнуць гэтую ідэю. Ейны абсяг вялізны: у ёй — індывідуальнасьць, адказнасьць, выбар, моц розуму, гэта ідэя пакліканьня, самаўдасканаленьня, дасягненьняў. Гэта вялікая ідэя ўсяго чалавецтва. Яе нельга зьвесьці да нейкай вызначанай сыстэмы. Але яна такі існуе. І таму іншыя, замкнёныя, сыстэмы ў рэшце рэшт зьнікнуць.
Відыядхар Сураджпрасад Найпал — другі пісьменьнік карыбскага паходжаньня, які атрымаў Нобэлеўскую прэмію ў галіне літаратуры. Першым быў сэнт-люсіец Дэрак Уолкат (1991). Праўда, Найпал жыве ў Брытаніі. Два Нобэлі за адно дзесяцігодзьдзе для невялічкіх Карыбаў — адкуль? Можа, з-за таго, што на Карыбах сутыкнуліся розныя колеры сусьветнае цывілізацыі, пра якую піша Найпал у гэтым эсэ — адаптаванай вэрсіі ягонае прамовы ў Манхэтэнскім інстытуце 5 лістапада 1990 г.
