Год Чэслава Мілаша
У Польшчы — год Чэслава Мілаша. Найлепшы польскі паэт ХХ ст., нобэлеўскі ляўрэат спраўляе свае 90 гадоў. За працай — як звычайна. Апошняя ягоная кніга (TO, Znak, Kraków, 2000) амаль цалкам складзеная з новых вершаў. І якіх вершаў! Гэта не старэчы маразм, але квінтэсэнцыя душы і розуму, памножаная на неверагодны жыцьцёвы лёс і вопыт.
У апошняй кнізе Чэслаў Мілаш піша пра Амэрыку і мастацкія галерэі Эўропы, Яна Паўла ІІ і свайго калегу Аляксандра Вата, але найчасьцей зьвяртаецца да берагоў Нявежы і Вяльлі, сваіх продкаў, сваіх дарогаў, азёраў, ляшчынаў — не ва ўспамінах сэнтымэнтальных вяртаецца, а цяпер. У свае дзевяноста ў Край свайго маленства, які ён быў і будзе на сьвеце, бо такі быў і будзе ў чалавечай памяці. У тым цэлы сэнс чалавечага існаваньня.
“Ліцьвін польскай культуры”, паводле ўласнага самаакрэсьленьня, якім у свой час зьбянтэжыў польскія эліты, Чэслаў Мілаш ня так даўно даў прыклад разуменьня гісторыі і настальгіі — гэта значыць жыцьця і хваробы (бо настальгія — гэта хвароба). Можа, шкада палякам, што Вільня больш ня іх места, але мне добра ад таго, што Вільня стаіць, што яна ў свабоднай краіне і што праз гэта вярнулася ў Эўропу, дзе ад вякоў была, часткай якой была і на тую эўрапейскую культуру сама рабіла. Тым болей што межы ня маюць аніякага значэньня… Цяпер параўнаем гэта з нашым “плачам пра Вільню”. Неба і зямля.
Паэт мае быць вышэйшы за свой Час і свой Народ. Бо той час ляціць, а той народ — катэгорыя таксама зьменлівая і пераменлівая. Кожная мяжа яго зьмяняе — то палякі яго, бедненькага, апалячылі, то маскалі замаскалілі, то цяпер саветы засавецілі… Наш інтэлігенцкі плач пра Вільню — гэта адбітак народнага самаапраўданьнья “нам так сказалі”. “Пан кепскі — мы добрыя”.
Чэслаў Мілаш у апошняй кнізе ўзгадвае пра сваю “здраду” таму часу, таму асяродзьдзю, якога няма ў рэальным жыцьці. Ну, хіба што ў віртуальным. Піша, што кляйміла яго “другая вернасьць”. Вернасьць Свабодзе. Вернасьць Слову. Вернасьць Сабе Самому.
Бо духоўныя і маральныя абавязкі без такой вернасьці — гэта простая дарога ў чыё-небудзь рабства. Чыё? Можа, дыктатуры. А можа, падпольля. Можа, цэлага народу. А можа, аднаго сямейнага клану. А можа, адных толькі бацькоў ці дзяцей. Гэта нейкае такое ТОЕ, што нельга выказаць словам. То значыць, выказаць можна. Але для гэтага трэба быць Чэславам Мілашам. Што немагчыма. Бо Чэслаў Мілаш ужо ёсьць і наступным разам зьбіраецца бяз жартаў сьвяткаваць свае бесьсмяротныя “сто лят”…
Алесь Чобат
Тое
Каб, нарэшце, здолеў сказаць, што сядзіць ува мне.
Каб мог выкрыкнуць: людзі, хлусіў вам,
Калі казаў, што такога ўва мне няма,
Бо ТОЕ ўва мне заўжды, днём і ноччу.
Хаця дзякуючы таму
Умеў я апісваць вашыя месты, што так лёгка гарэлі,
Вашыя кароткія каханьні а забавы, рассыпаныя ў порах,
Пярсьцёнкі, люстра, брэтэлька спадае з пляча,
Сцэны ў спальнях, у падваротнях, на мардабойсках.
Пісаньне было для мяне стратэгіяй абароны,
Замятаньнем сьлядоў. Бо ня можа падабацца такі, як я,
Хто цягнецца дасягнуць забароненага.
Клічу па дапамогу рэкі, у якіх купаўся, азёры
З кладкай паміж чаротам, даліну,
У якой рэха песьні паўтарае вечаровае сьвятло,
І прызнаю, што мае экстатычныя пахвалы існаваньню
Маглі быць толькі практыкаваньнямі высокага стылю,
А пад сподам было ТОЕ, чаго назваць не насьмелюся.
ТОЕ падобна да думак бяздомнага, што ідзе
Праз марознае, чужое места.
І падобнае да імгненьня, калі жыд у аблаве бачыць,
як набліжаюцца
цяжкія каскі нямецкай жандармэрыі.
ТОЕ – гэта калі сын караля выпраўляецца ў горад
і бачыць сапраўдны сьвет:
галоту, хваробы, старасьць і сьмерць.
ТОЕ можа быць параўнана зь нерухомым тварам таго,
хто зразумеў нарэшце, што пакінулі яго назаўжды.
Альбо са словамі лекара, што прысуд не падлягае адмене.
Бо ТОЕ – гэта ўсё роўна як наткнуцца на каменны мур
І зразумець, што мур не адступіць ні перад малітвай, ні перад плачам.
Галава
Аграмадная галава высоўвалася
з-за пагоркаў на другім беразе ракі
і бачыла перад сабой хлопца з вудай,
каторы ўглядаўся ў паплавок
і пра адно думаў: торкне, ня торкне.
– Што ж рабіць зь ім, – разважала галава,
аддаючы загады лятаючым духам,
спэцыялістам па канструяваньні лёсаў.
– А вось ужо зроблена, – казала сама да сябе галава,
гледзячы зноў на тое самае месца над ракой
і старога дзеда, які вярнуўся з далёкіх вандровак.
– Бо ёсьць такія, каму здаецца,
што гэта яны самі нешта пастанаўляюць, спаўняюць.
Гэты хоць ведае,
што быў толькі цацкай
у руках тых, хто хіхікае, лётаючы ў паветры,
і надзівіцца ня можа,
што выпаў яму такі лёс.
Тэхас
Вярнуўся з Тэхасу,
Там чытаў вершы.
Нідзе так добра ня плацяць за чытаньне вершаў, як у Амэрыцы.
Пад аўтографамі ставіў дату 2000.
Старасьць абляпіла ногі, як густая смала.
Розум бароніцца, бо сьвядомы той старасьці.
І што мне зь ёю рабіць, каму адкрыць тую сьвядомасьць?
Найлепшая стратэгія – гэта не гаварыць нічога.
Спазнаў я сорам прыгадaнай ілюзіі
каханьня, нянавісьці,
чаканьня, імкненьня.
І ледзь паверыць магу.
Што ўдалося мне перажыць жыцьцё.
Unde Malum
“Адкуль бярэцца зло?
як гэта адкуль
з чалавека
заўжды з чалавека
і толькі з чалавека”
Тадэвуш Ружэвіч
На жаль пане Тадэвушу
добрая прырода і злы чалавек
гэта рамантычная выдумка
калі б так было
то можна было б вытрымаць
а пан гэтак паказвае адны глыбіні
свайго аптымізму
дастаткова дазволіць чалавеку
вынішчыць свой род
і наступяць нявінныя ўсходы сонца
над вызваленай флёрай і фаўнай
там дзе разваліліся фабрыкі
вырастуць дубровы
кроў разадранага ваўкамі аленя
ніхто ня ўбачыць
і ястраб будзе падаць на зайца
бязь сьведкаў
зло зьнікне са сьвету
калі зьнікне сьвядомасьць што гэта зло
так пане Тадэвушу
зло і дабро паходзіць ад чалавека
ад аднаго чалавека
і толькі ад чалавека
Па ўсім
Асыпаліся зь мяне погляды, перакананьні, вераваньні, ацэны, пастуляты, прынцыпы,
правілы, звычкі.
Ачомаўся голы на ўскрайку цывілізацыі,
падалася яна мне камічнай, незразумелай.
Скляпеньні паезуіцкай Акадэміі,
дзе калісьці набраўся навукі,
не былі б задаволеныя мной.
Хоць яшчэ памятаю
некалькі лацінскіх сэнтэнцый.
Далей цякла рака скрозь бары і дубровы.
Стаяў у траве да грудзей, дыхаў дзікім пахам
жоўтых кветак.
І аблокі. Як заўжды над гэтай зямлёй
Аблокі. Адны аблокі.
Толькі аблокі.
Vipera Berus
Хацеў гаварыць праўду,
і не атрымалася.
Спрабаваў ужыць споведзі,
але ня ўмеў прызнацца.
Ня верыў у псыхааналіз,
бо вось бы дзе ад душы нахлусіў.
І далей у сабе нашу спавітую гадзюку віны.
А для мяне гэта зусім не абстрактны вобраз.
Стаю на амшары ў Раўдонцы пад Яшунамі,
і хвост гадзюкі зьнікае ў купіне моху
пад карлікавай сасонкай,
калі цісну на спуск
і валю зарадам шроту зь бярданкі.
Дагэтуль ня ведаю, ці хоць шроціна
трапіла ў агідны белы трыбух
ці ў зігзаг на хрыбце Vipera berus
Усё ж лягчэй апісваць гэта,
а не прыгоды душы.
Вы, пераможаныя,
Вы, пераможаныя і выгнаныя,
З году ў год загледжаныя ў фатакартку белага двара
І таварыства ў летніх строях перад ганкам,
Прабачце мне, панічы з радаводам,
Бо яшчэ ў школе вам здрадзіў,
Калі выбіраўся шыю скруціць у краіну аналізу,
Там над тлумам вернікаў не плыве бальдахін
На сьвята Божага Цела
І зялёныя гірлянды не аздабляюць
Парафіяльнага касьцёлу.
Пустка ў сьвятле месяца, самота і гнеў
Бываюць патрэбныя
Для таго, каб мог узьняць да вышэйшай моцы
Мой павет і вас, мае цені,
Хто прыходзіць на мой покліч,
А гэта толькі таму, што быў я чалавекам
З усімі заганамі,
Быў выключаны з бацькоўскіх звычаяў,
Бо кляймом была ўжо на мне іншая вернасьць.
У парафіі
Калі б ня быў такі крохкі, у сярэдзіне пераламаны,
Ня думаў бы пра іншых – пераламаных у сярэдзіне.
Не выбіраўся б на пагорак, на цьвінтар каля касьцёлу,
Каб пазбыцца літасьці над сабой.
Шалёныя Зоські,
Казюкі, што прайграўшыя ўсе бітвы,
Агаты, што зацкавалі самі сябе,
Ляжаць пад крыжамі з годам нараджэньня і сьмерці.
І хто ж за іх цяпер скажа? Іх галашэньні, плачы,
Надзеі, сьлёзы, пакаяньні?
Тыя самыя яны ў макраце, у паху мачы,
У шпітальным сораме перакручаных целаў.
І цяпер вечнасьць. Непрыстойная. Не да ўжытку.
Як батлейка, пераеханая коламі воза, як слон,
Які растаптаў хрушча,
Як акіян, які затапіў востраў.
Ісьцінна, дзіцячая глупота ўсіх нас
Не адпавядае насамрэч астатняй праўдзе.
Ня мелі часу, каб хоць што зразумець
З побыту адзінак, калі кожны сам па сабе,
З тым principium individuationis,
І я не разумею, і ня маю на тое рады.
Замкнёны ўсё жыцьцё ў шкарлупіне арэха,
Дарэмна хацеў зрабіцца кімсьці зусім іншым.
А цяпер ідзем у зямлю, парафіяне.
З надзеяй, што трубы Суду
Выклічуць кожнага па імені.
Замест вечнасьці – зелень і рух аблокаў.
Паўстаюць тысяча за тысячай
Зосяў, Кацярынаў,
Барталамеяў,
Марысяў, Агатаў, Браніславаў,
Каб нарэшце даведаліся,
Навошта ўсё тое было і дзеля чаго.
Пераклаў з польскай Алесь Чобат
