БІБЛІЯТЭКА
Незваротныя тупікі
Алесь Пашкевіч. Зваротныя дарогі. Проза беларускай эміграцыі ХХ стагодзьдзя. Беласток: “Беларускае літаратурнае аб’яднаньне”, 2001. – 238 с.
Неяк у “НН” таямнічы Васіль Брыкун, рэцэнзуючы кнігу, напісаў, што жанчына здольная зрабіць нават з падручніка па арганічнай хіміі цікавае чытво. Хочацца адказаць антыфэміністу Брыкуну, што нашыя мужчыны таксама ня лыкам шытыя і здольныя зь любога цікавага чытва зрабіць падручнік па неарганічнай хіміі.
Аднак ня будзем кранаць праблемы стылю, засяродзімся на геаграфіі і гісторыі. Пра Цётку аўтар піша: “Адной зь першых мусіла (пры канцы 1905 г.) пакінуць Радзіму А.Пашкевіч (Цётка) – і доўгія шэсьць гадоў пражыць на эміграцыі (пасьля ўдзелу ў рэвалюцыйных маніфэстацыях выехала, каб пазьбегнуць арышту, у Галіцыю, якая была часткай Аўстра-Вугорскай імпэрыі, затым жыла ў Львове…”). Да ведама: Львоў – гэта і ёсьць Галіцыя. Зрэшты, Аўстрыя – слабае месца аўтара. Інакш бы ён не пісаў ніжэй: “Расейская царская дзяржава аслабела і распалася пазьней Аўстрыйскай, а таму яе народы (у прыватнасьці, беларускі) паўставалі да нацыянальнага жыцьця амаль на паўстагодзьдзя пазьней”. Аўстрыйская імпэрыя, да ведама, скончыла існаваньне ў кастрычніку 1918 г.
Такі ж “гістарызм” уласьцівы і разьдзелу пра Вацлава Ластоўскага. “Не зважаючы на неспрыяльныя палітычныя і фінансавыя ўмовы для сваёй дзейнасьці, урад Ластоўскага дасягнуў адчувальных посьпехаў. Пра Беларусь загаварылі ў Эўропе. Прэм’ер у 1920—1923 г. з дыпляматычнымі місіямі наведаў Бэльгію, Нямеччыну, Ватыкан, Італію, Францыю, Швайцарыю. Вядомым стаў і сам Ластоўскі. Толькі адзін шматпаказальны факт: да В.Ластоўскага, як да старшыні рады міністраў БНР, слаў афіцыйныя лісты Патрыярх Маскоўскі і Ўсяе Русі Ціхан”. Па-першае, у пачатку 20-х Ватыкану яшчэ не было на мапе. Ён зьявіўся ў 1929 г. у выніку Лятэранскіх пагадненьняў. Пра фінансавыя цяжкасьці таксама можна было б паспрачацца, бо літоўцы й немцы ў пачатку 20-х шчодра фінансавалі Раду БНР і БНРаўскую партызанку. Акрамя таго, ніводная зь пералічаных краінаў не прызнала БНР у якасьці самастойнага суб’екта. А абазнанасьць Ціхана была рэакцыяй на зварот да яго Рады БНР з просьбай пасадзейнічаць самастойнасьці Беларускай праваслаўнай царквы.
Новым словам у беларускай гісторыі й літаратуразнаўстве сталася сьцьвярджэньне аўтара, што адным з галоўных эміграцыйных асяродкаў беларусаў у 10–30-я гады была… Вільня. Бо “апынулася па-за беларускай дзяржаўнай мяжой”. А Маладэчна, Наваградак, Горадня, Пінск у такім выпадку? І чаму ж тады эміграцыя Юркі Віцьбіча не пачынаецца ад 1920 г., з часу выезду ў Маскву? А якую працу можна напісаць пра паэта-эмігранта Ўладзімера Дубоўку!
Маленькім шэдэўрам падаюцца біяграфічныя зьвесткі з жыцьця Антона Адамовіча. “Пасьля вызваленьня ў 1938 г. застаўся ў акупаваным Менску, затым выехаў на Захад”. Ці то немцы як увайшлі ў Менск у 1918 г., так да 1941 г. зь яго не выходзілі, ці то аўтар мае на ўвазе савецкую акупацыю Беларусі? У такім выпадку вельмі сьмела.
Асобны разьдзел, у найлепшых традыцыях савецкай крытыкі бебурнацаў, аўтар прысьвячае Юрку Віцьбічу. Чорных фарбаў тут хапае. Віцьбіч і ня здолеў узвысіцца над зададзенасьцю, і не адмежаваўся ад камуна-бальшавіцкіх пастулятаў, і “як грамадзянін ня быў псыхічна моцным чалавекам”. Ці наступнае: “Зь мітычнасьці-мройнасьці ён пераходзіў у спэкулятыўнасьць, рабіўся парадаксальным, непрадказальным (у апошнія гады пачаў пісаць па-расейску і супрацоўнічаць з расейскімі эміграцыйнымі выданьнямі)”. Горшае злачынства для беларускага пісьменьніка-эмігранта, як супрацоўніцтва з “Новым русским словом”, прыдумаць цяжка. І апошні цьвік у труну рэнэгата: “У часе акупацыі Віцьбіч жыў у Менску на кватэры ў бацькоў жонкі Пятра Глебкі – Ніны Ларывонаўны. Тая ўспамінала, што Ю.Віцьбіч тады шмат піў. Калі не было за што – краў кнігі і прадаваў”. Прачытаўшы апошнія радкі, я аж затрымцеў ад шчасьця: нарэшце знайшліся ўспаміны Ніны Глебкі (яна падчас акупацыі не паехала за мужам, а засталася ў Менску і працавала ў нацыянальных арганізацыях). Але спасылка расчаравала: “Гл. гутарку М.Сяднёва і Б.Сачанкі “Я толькі кропля ў акіяне” // Сачанка Б. Трэцяе вока. – Мн., 1992. – С. 467.”
Гісторыя цераз трэція вусны не цытуецца, гісторыя любіць цытаты зь першакрыніцаў. І ці варта верыць Сяднёву, які ў Менску падчас акупацыі ня жыў, затое на эміграцыі моцна не любіў Віцьбіча?
А што робяць ў эміграцыйнай мэмуарыстыцы “Дні жыцьця” Аляксандра Ўласава, заснавальніка “НН”? Няўжо Мігаўка пад Радашкавічамі таксама эміграцыя? А Рыгор Мурашка? Мурашка ні дня не прабыў за мяжой у 20–30-х, а падчас нямецкай акупацыі быў удзельнікам менскага камуністычнага падпольля. Магчыма, аўтар лічыць эміграцыяй пераход зь Менску на Лагойшчыну, у савецкую партызанку, дзе Мурашка і загінуў у красавіку 1944 г. пры спробе прарыву нямецкай блякады.
Пытаньні, пытаньні, пытаньні ставіць кніга “Зваротныя дарогі”. Адказы на іх знайсьці цяжка. Куды цяжэй, чым, напрыклад, падлічыць працэнт эміграцыйнай літаратуры ў выніках апытаньня “НН”: “Так, паводле апытаньня газэты “Наша Ніва” “Сто беларускіх кніг ХХ стагодзьдзя”, найлепшымі сталі 18 выдадзеных (створаных) на эміграцыі (18%) і 29 кніг пазіі і прозы, які выйшлі за межамі сёньняшняй Рэспублікі Беларусі (29%)”.
Эдвард Людовіч
