Час паэзіі
Заканамерна, што ў сьпісе ста найлепшых беларускіх кніг ХХ ст., складзеным чытачамі “Нашай Нівы” цягам 1996—2001 гадоў, першую пазыцыю заняла кніга паэзіі (“Вянок” Максіма Багдановіча). Росквіт нашага паэтычнага слова супадае з уздымамі барацьбы за незалежнасьць. Прарокі-вершаскладальнікі нараджаюцца, калі неабходна падрыхтаваць нацыю да барацьбы (“Біце ў сэрцы іх, біце мячамі!”). Але час змаганьня і руйнаваньня мусіць зьмяніцца часам тварэньня, удумлівага асэнсаваньня, спакойнай і доўгай ціхамірнай працы. Час прозы ў беларусаў яшчэ наперадзе. У гэтым кантэксьце словы Максіма Гарэцкага “Прозы, прозы, добрай, мастацкай прозы беларускай дайце нам!” (“Развагі і думкі”, 1914) успрымаюцца як прага нармальнага жыцьця, мара аб дабрабыце ў сваёй дзяржаве.
* * *
Прачытаеш некаторыя творы Адама Глёбуса (“Гісторыя ката”, “Млосьці”, “Дамавік-2 Ненатольны” і інш.) — і быццам пабудзеш псыхааналітыкам, якому аўтар выгаворваецца, расказвае пра дзіцячыя страхі, вылівае бруд падсьвядомасьці й сыходзіць. А ты, доктар, выслухаў ягоную споведзь дый яшчэ грошы за гэта заплаціў.
Асобныя аповесьці і апавяданьні Глёбуса нагадваюць Заля ці Сарокіна; ім не маральнасьці не стае, а мастацкасьці і псыхалягізму. І я па-ранейшаму чакаю менавіта ад гэтага пісьменьніка, якога многія лічаць постацьцю №1 у нашай літаратуры, ягонай галоўнай кнігі — вытанчанага раману эўрапейскага ўзроўню. Аднак час паэзіі доўжыцца, і сам Глёбус, адчуваючы гэта, піша пераважна хайку й танку.
* * *
Сяргей Дубавец — майстар літаратурнай містыфікацыі й правакацыі. У 1993 г. да 100-годзьдзя з дня народзінаў Максіма Гарэцкага ён вылучыў гіпотэзу, што пісьменьнік насамрэч шляхціц і немаўлём яго падмяніла на свайго сына сялянка, як у ягонай аповесьці “Дзьве душы” (абураная дачка Гарэцкага тады нават адкрыты ліст у “Нёман” напісала); невялікім артыкулам “Ружовы туман. Разьдзел з гісторыі таталітарызму” (“ЛіМ”, 1998) умела справакаваў палеміку вакол беларускай савецкай літаратуры; а то заявіў, што Янка Лучына ня быў інвалідам, а ўдала “касіў” ад разьмеркаваньня на Каўказ (“НН”, 2001).
Дубаўцовы заняткі крытыкай і літаратуразнаўствам многія не ўспрымаюць усур’ёз, бо ў нас дасьледчых прац так не пісалі й ня пішуць. А шкада, бо сваімі сьмелымі, арыгінальнымі і суб’ектыўнымі тэорыямі ён робіць сёньня нашмат больш, чым некаторыя нашы крытыкі-акадэмікі. Праз кнігі апошніх (колькі прачытаў я іх!) трэба прадзірацца, як праз дрымучы гушчар. “На выхадзе” з гэтых манаграфій адчуваеш стому і абыякавасьць (тое ня тычыцца “Загадкі Багдановіча” Стральцова і некаторых іншых прац), а ясныя тэксты Дубаўца крышаць дагматызм мысьленьня і замшэлыя вобразы-ідалы, выклікаюць падвоеную ахвоту чытаць айчынных клясыкаў, глыбей спасьцігаць таямніцы і законы мастацтва. Ягоныя артыкулы пераконваюць нас, што літаратуру (і крытыку) твораць жывыя людзі і ёсьць мноства варыянтаў прачытаньня іх жыцьцяў і кніг. І вось яшчэ: я пэўны, што ўдумлівую прадмову Дубаўца да кнігі Быкава “Пахаджане” школьнікі ня будуць “перапісваць” у свае сачыненьні: яна занадта аўтарская, занадта… караценькая, у адрозьненьне ад зробленай паводле шаблёну сухой і доўгай прадмовы да “Знаку бяды” (з сэрыі “Школьная бібліятэка”), якую ўжо каторы год па ўсёй краіне бяздумна “перадзірае” ў сшыткі пераважная большасьць нашых вучняў, патроху губляючы і без таго невялікую цікавасьць да роднай літаратуры.
Павал Абрамовіч
