Ігнат Дамейка. Дзёньнікі выгнаньніка
Сёлета 200-я гадавіна з дня нараджэньня Ігната Дамейкі — беларускага Калюмба. Выкінуты з Радзімы паўстанец 1831-га стаў адным з бацькоў-заснавальнікаў Чылі. Ягоным імем там названыя ўнівэрсытэт, горная вяршыня і нават хімічны элемэнт. У Чылі імя Дамейкі можна сустрэць ва ўсіх сфэрах жыцьця. У хуткім часе ў сэрыі “Беларускі кнігазбор” выйдзе захапляльная кніга Ігната Дамейкі “Мае падарожжы. Дзёньнікі выгнаньніка” ў перакладзе Зьдзіслава Сіцькі. Будучы грамадзянінам Чылі, Дамейка пісаў свае нататкі ў разьліку на нашага чытача. А ў Беларусі няма нідзе і вуліцы імя паўстанца ды добрага канкістадора. “Наша Ніва” прапануе чытачам урыўкі зь дзёньнікаў.
…Як у нашых пушчах пераважаюць хвойкі і елкі, і толькі па краях падпускаюць да сябе дубы і асіны, так у гэтых кардыльерскіх лясах пануюць выключна два віды букаў — рабле і раўлі (Fagus obliqua i Fagus procera), а дзе-нідзе і прыгажэйшы за іх коігу (Fagus Dombei), самае лепшае дрэва для будаўніцтва. Зь іх першы, рабле, — амаль адзінае дрэва гэтай краіны, якое на зіму скідае лісьце, а ягоны ствол, што завецца пельлю, такі ж цьвёрды, як наш дуб, і, закапаны ў зямлю, цудоўна захоўваецца.
Старыя аграмадныя букі вырастаюць, грыбеюць, хістаюцца, абапіраючыся на маладых, аж урэшце падаюць на зямлю, парахнеюць і гніюць. А вершаліны маладых у гушчары ня ўгледзіш.
У тых месцах, дзе пушча крыху прарэджваецца, зяленяцца мясцовая ляшчына (авэляна), цынамонавае дрэва (канэлё) і шматлікія віды мірту, зь якіх найбольш вабіць белым, пахучым цьветам высокае дрэва люма (Myrtus luma). Дзе-нідзе ў пушчу ўгрызаецца дрэва, кара якога шырока выкарыстоўваецца ў Чылі гарбарамі, — лінге (Persea lingue).
На фоне гэтых зялёных дрэваў з бліскучым лісьцем сумна цямнеюць аграмадныя букі, якія ня вабяць ні формай, ні колерам лісьця, ні цьветам. Ледзьве ўвойдзеш у іх царства ў глыбіні лесу, дарогу заступае гушчар чаратоў, два віды якіх вырастаюць тут, пад букавым скляпеньнем, на балоцістай глебе, да аграмадных памераў. Адзін зь іх, згаданы раней калігу, расьце гонка, ягоная сьцябліна цьвёрдая, таўшчынёю тры-чатыры цалі, лісьце доўгае. Гэты чарот расьце на некалькі мэтраў у вышыню, а сваімі формай і колерам падобны да кітайскага бамбука. Яго моцная, тоўстая сьцябліна, як згадваў, ідзе на будаўніцтва дамоў. А яшчэ араўканцы робяць з калігу пікі, якія цяпер іх асноўная зброя. Так што калі адкуль-небудзь даходзяць весткі пра падрыхтоўку вайны або малёну (нападу адных на другіх), то кажуць, што надзяваюць вастрыё на калігу. Піка робіцца са сьцябліны калігу даўжынёй чатыры-пяць мэтраў, а на канцы замацоўваецца тоўсты жалезны завостраны цьвік. Адмерлыя, сухія сьцябліны гэтага чароту — адныя проста, другія нахіліўшыся — тырчаць сярод густога лісьця жывых калігу так густа, што не прайсьці. І трэба шмат працы, каб ачысьціць ад іх сьцежку.
Яшчэ горшы для падарожнага ў гэтых лясах другі від чароту, што называецца кіля (Chusquea valdiviensis), гнуткая, тонкая, з мноствам галінак, нібы абсыпаных лісьцем, уся пакручаная — высачэзная трава, што па дрэвах, па разложыстым букавым гольлі пнецца на вышыню да 30—40 стопаў. Кіля расьце хутка і нібы дзеля абароны гэтых першабытных лясоў ад чалавека, заступае яму дарогу, а выцерабленае месца праз пару месяцаў зноў зарастае. Кіля запаўняе сабою тую прастору, якую заняла да таго, і ўтварае амаль непраходны гушчар, што і дарогі не відаць, і кроку ня ступіш.
Гэтая зялёная маса сплеценага чароту вышынёю 20—30 мэтраў запаўняе аграмадныя прасторы. У некаторых месцах балоцісты грунт, мноства ліянаў і чараціньніку робяць гэты гушчар непраходным, падобна як і палескія лясныя нетры, дзе хаваюцца ласі і мядзьведзі. Тут жа ані сьледу зьвяроў, лес пусты.
…Была восьмая гадзіна, калі мы выйшлі зь лясоў. Перада мной была даліна некалькі міляў ушыркі, па якой плыве рака Каўцін, названая гішпанцамі Імпэрыялем, крыху меншая за наш Нёман каля Коўна. Раўніна гэтая зялёная, нізкая, адкрытая, падобная на нашыя сенажаці па-над Шчарай або Нёманам. Яна паволі спадае да мора, якое, як вокам кінуць, цягнецца на захад, а на даляглядзе з усходняга боку віднеецца ланцуг вышэйшых, парослых цёмнымі лясамі Кардыльераў, што цягнуцца з поўначы на поўдзень. Абапал даліны, з паўночнага і паўднёвага боку, відны на ўзвышшах хаты індзейцаў — далёка адна ад адной, бо і тут, як і ва ўсёй Араўканіі, ня любяць ствараць мястэчкі або вёскі: лічаць гэта стратай свабоды. Каля кожнай хаты відны дзікія яблыні ды палеткі кукурузы, бобу і бульбы; роўныя, як шнур, барозны апошняй настолькі добра дагледжаныя, што і ў самай цывілізаванай Эўропе ня ўбачыш лепшых.
…Гаспадар, пабачыўшы, што мяне не бярэ сон, падышоў да мяне і прысеў, каб мяне забавіць. Пачалася размова, якая зацягнулася амаль да паўночы. Я пытаўся ў яго, ці шмат мае жонак. “Толькі адну, — адказаў кацык, — тую, якую бачыш”. “То ты, відаць, хрысьціянін?” “Не, — адказаў ён, — і хоць нам дазваляецца мець шмат, толькі багатыя маюць іх больш, чым дзьвюх”. “Чаму?” — запытаў я. “Бо нам жонкі даражэй абходзяцца, чым вам; мусіш даць бацьку і кожнаму з блізкіх крэўных па восем, а часам і па дванаццаць прэндас (падарункаў), а кожная прэнда — гэта вол або конь, пара астрогаў, цуглі або аброць з срэбранымі клямрамі”. “І на тым не канец, — спахапіўшыся, буркнуў кацык, — паслухай, што за несправядлівасьць: трэба плаціць ня толькі калі індзеец жэніцца, але плаціць столькі ж, калі жонка памрэ. Прыходзяць брат, бацька, і кожнаму трэба даць нейкі падарунак за нябожчыцу, а пакуль іх не задорыш, не дазволяць пахаваць памерлую. Калі ж здарыцца, што муж скалечыць, дык і пятнаццаць прэндас не супакояць — так абяруць чалавека, што ня скора аджыве. І ці ж то заўсёды праўда, што памірае праз акалечаньне, — казаў далей кацык, — памрэ ад старасьці, а прычэпяцца — і трэба плаціць за бабу бацьку, брату і часам невядома якому крэўнаму”.
Жанчына тым часам не пераставала рупіцца. Яна бегла да дзіцяці, калі тое плакала, вярталася папраўляць агонь, як пачынаў прыгасаць, і кожнага разу, калі была патрэба, высоўваліся з-пад чамалю прыгожыя, паўнаватыя рукі, абвітыя блакітнымі пацеркамі ў выглядзе бранзалетаў. Яна зноў старанна закрывала іх чамалем — аж па шыю. На яе смуглявым твары і ў чорных вачах павабна і чароўна адбіваўся бляск вогнішча — як толькі з-пад валасоў распушчанай касы хоць на момант адкрывалася яе аблічча.
Матэа заснуў, кацык-гаспадар пайшоў да свайго ложка, расьцягнуўся на ім, аж зарыпелі дошкі. Маладзіца стала каля ложка, паклаўшы левую руку на мужа, і стаяла, апусьціўшы галаву, ня рухаючыся.
Бліснуў апошні праменьчык вогнішча, і гэтая добрая жанчына, якая дасюль стаяла непарушна, як статуя, заўважыўшы нясьмелым позіркам з-пад апушчаных на твар валасоў, што ўся грамада гасьцей заснула, хуценька падбегла да вогнішча, заграбла жар попелам і вярнулася да мужа.
