Вольга Бабкова
Дом
Ракавінка з днішча
Дзедавага калодзежа,
Дзе тваё мора?
Ад нашага Дому да Замкавага лесу блізу трох кілямэтраў. За ягоным зялёным калючым кантам амаль адразу пачынаўся гушчар, памятны хіба сунічнай палянай з гарачымі, бы кроў, духмянымі ягадамі. Да Дому мы вазілі іх бітонамі, на старым матацыкле зь люлькай — па крывых утравелых дарожках. Той, хто сядзеў у люльцы, пад брызэнтам ратаваў твар ад учэпістых галінаў. Сунічны водар перабіваў пах бэнзыну, бітоны цеснымі бакамі церліся аб ногі ў цёмнай і хісткай прасторы.
Нехта на свае вочы бачыў у лесе старыя руіны, гнілыя бярвёны, шурпатую цэглу, што засталіся ад Замку. Таму лес паўставаў на краяглядзе маўклівай і вабнай таямніцай з прысмакам жудасьці. Гэтая жудасьць запаўзала пад коўдру позьнімі летнімі вечарамі зь вялікага саду, што атачаў Дом з трох бакоў і здаваўся ўначы часткай Замкавага лесу.
Раніца ўсё перайначвала. Сьвятло лілося праз вокны, і нават у дажджысты панядзелак паветра ў пакоі было сьветла-жамчужным. Дом стаяў на ўзвышшы, ад весьніц да яго трэба было падымацца па стромкай пясчанай сьцежцы. Дом меў два ўваходы. З галоўнага былі відаць гарод, аборы, плот, за якім пачыналіся лысыя і калматыя пагоркі, жоўта-зялёныя няроўна раскрэсьленыя лугі і палі зь цёмным грэбенем Замкавага лесу ўдалечыні. Упершыню на гэтым узвышшы прыйшло зьдзіўленьне ад невырашальнага несупадзеньня акругласьці Зямлі зь яе простымі дарогамі і вугламі. Хто намотвае на Зямлю шляхі-дарогі, бы тоўстыя вяроўкі на мяч? Што чакае за той кропкай на краяглядзе, да якой немажліва дайсьці, бо яна ўвесь час аддаляецца? Чаму ніхто ня валіцца ў тартарары, калі ўсё ж перасягае тую кропку?.. Чым меншы ты ад зямлі, тым больш пачуваешся Гулівэрам.
Другія дзьверы Дому выходзілі ў сад. Высокія драўляныя сходы з парэнчынамі скрадвалі вышыню мураванага фундамэнту і былі досыць шырокія. Па іх можна было падымацца ўтраіх поруч, зручна сядзець усёй сям’ёй цёплымі летнімі вечарамі. Лесьвічныя дошкі бывалі цёплыя ад сонца, мокрыя ад дажджу, увосень іх засыпала лісьцем і ягадамі арабіна, пасаджаная яшчэ рукамі гаспадара — майго дзеда Паўла. З другога боку ганку рос агромністы, шыкоўны куст бэзу. Калі ён цьвіў, дык нагадваў гіганцкі букет велікана ці застылы ў паветры выбух, што ахінуў увесь сад лілёвым густым водарам, асабліва моцным пасьля дажджу.
Ля сходаў пад крапяжом стаяла бочка. Вада ў ёй была заўсёды цёмная, зялёная, а на дне, казаў брат, жылі вялізныя бліскучыя жукі-плывунцы. Ніякая ў сьвеце сіла не магла б прымусіць мяне засунуць туды палец. У той самай бочцы сядзелі злоўленыя ў Росі ракі — пакуль не зашчамілі клюшнямі кагосьці з малых. Пасьля было дзіўна бачыць ракаў у глыбокай талерцы, пачырванелых, разварыстых, дымных.
У садзе і гародзе было безьліч кветак. Памятаю агромністыя кусты зьдзічэлай ружы, у прысені якіх цьвілі канваліі, мора маргарытак уздоўж сьцежак, гарошак, бярозка, матылькі, астры, сланечнікі. І, вядома, мальвы. Мінаў час адных кветак, надыходзіў час іншых. Ад пачатку вясны да самых халадоў блізкая іх прысутнасьць дарыла адчуваньне сьвята.
У садзе ў засені дрэваў і густых кустоў панаваў змрок. У ім былі амаль нечапаныя мясьціны, дзе можна было хавацца і рабіць таемныя шалашы. Там расьлі зручныя яблыні, на якіх добра гойдаўся прывязаны гамак, але самым улюбёным месцам была белая альтанка з круглым столікам пасярэдзіне. Яе змайстраваў мой другі дзед Шура, рамантык-адвакат, грыбнік і папяросьнік. Яна была вельмі лёгкая, амаль паветраная, зьлепленая з тонкіх рэек. Альтанка не ратавала ад дажджу, але тады гэта было хутчэй яе вартасьцю, чым хібай. Набегаўшыся па мокрай траве, намокшы да апошняй ніткі ў час залевы, мы ўбягалі ў альтанку, ускоквалі на вузкія лаўкі дый адчувалі сябе як на чоўне падчас гойданкі. Сад патанаў у шамаценьні, штармавымі хвалямі налятаў на дах кропельны шрот дажджу. Ня памятаю, каб у тыя часы непагадзь цягнулася бясконца. Сонца хутка выпарвала лужыны і ласкавіла чыстыя пасьля дажджу неба і зямлю. “Божая кароўка, што заўтра будзе — дождж ці пагода...”
Гонарам нашага Дому быў умураваны ў зямлю на трыццаць мэтраў калодзеж. Ён быў выкапаны ў садзе, на палове дарогі ад весьніц да ганку. Гаспадарам трэ было падымацца з поўнымі вёдрамі ўгору, суседзям — спускацца да форткі па стромай сьцежцы ўніз. Вада зь Леановічавага калодзежа лічылася найсмачнейшай, таму нашыя весьніцы ніколі не зашчапляліся. Сюды прыходзілі Ваня-нямко з дому праз вуліцу, балбатлівая баба Насьця, шляхетная Марыя Васілеўна, браты Марозы... Калодзеж быў падобны да доміка са стрэшкай і аканіцай, якая шырока расчынялася, дазваляючы зазірнуць углыб. Спачатку не хапала росту, каб убачыць далёка ўнізе ваду. Памятаю, як першы раз дала рады дзіўнаму мэханізму — ухілілася ад адпушчанай на вольны рух ручкі, не застрэміла пальца на гладкім драўляным барабане, які шалёна размотваў жалезны ланцуг, пакуль вядро далёка-далёка ня гулькнула ў цёмную ваду. А потым з рыпеньнем і напругай мокры ланцуг намотваўся на сваё месца. Апошняе намаганьне — і пералітае вядро стаіць на прыкалодзежнай лавачцы. Цяпер можна зачыняць аканіцу, але перад гэтым абавязкова трэба нахіліцца, гукнуць і паслухаць рэха. Цудоўны занятак!
Капаў калодзеж дзед Павал недзе ў 30-х. Самае неверагоднае, што з дна копанкі на паверхню паднялі жменю сапраўдных марскіх ракавінак! Гэта сталася падзеяй. Ракавінкі склалі ў скрынку ад пудры і зь цягам часу аддалі ў мясцовы краязнаўчы музэй імя Баграціёна. Маці запомнілася, што ракавінкі ад доўгага ляжаньня ў той скрынцы пахлі парфумай. Яшчэ адзін, але ўжо балючы ейны ўспамін зьвязаны з шэрым паласатым катком, які зваліўся ў калодзеж і быў выцягнуты ўжо нежывым. Дзіцячая роспач была такой моцнай, што маці не магла бязь сьлёзаў прыгадваць малога небараку. З таго часу ў Доме ня зводзяцца шэрыя паласатыя каткі. А сабакі нашыя — спрэс шакалядна-рудыя Бімбы, вясёлыя і нязлосныя. Аднаго такога памятаю асабліва. Наседзеўшыся на ланцугу, ён з такой удзячнасьцю прымаў дараваную гаспадаром волю, што гатовы быў з радасьці перакуліць таго і вылізаць увесь твар. Дзед браў Бімбу, ідучы ў грыбы, дзеці — у поле, што пачыналася адразу за плотам. Не шукаючы сьцежак, мы кідаліся ў жыта, што ў мора. Яно секла нас па голых нагах і казытала плечы. Наверсе было толькі блакітнае неба, а навокал бясконцы жоўты акіян жыцьця. Сабака, губляючы арыенціры, штораз вынырваў сваёй цёмнай галавой з высалапленым набок языком, робячы высозныя скокі над зыбкай жывой паверхняй...
Апроч курэй зь пеўнем, іншых свойскіх жывёлаў у двары ля Дому не было. Малако нам, малым гараджанам, прыносіў суседзкі хлопчык Міша Турлай, які з малых гадоў пасьвіў кароў. Ён штодня гнаў чорна-белых рагуляў паўз наш дом па вуліцы, трымаючы ў адной руцэ дубчык, а ў другой — тоўстую кнігу. Нашая брукаваная Віленская пасьля ранішняга і вечаровага праходу статку ажно дымілася ад каровіных бліноў, а мы, сьмеючыся, раўлі: “Асьцярожна! Замінавана!” Здаецца, я падабалася летуценнаму хлопчыку з малаком і таму крыху саромелася, калі ён прыходзіў зранку ў наш Дом, а я была яшчэ ў ложку і праз шчыліну ў дзьвярах разглядала ягоныя худзенькія босыя ногі ў сандалях і пушыстыя, вельмі-вельмі густыя вейкі вакол цёмных вачэй. Зь Мішам лёс зьвёў мяне ў Менску. Ён даваў мне, студэнтцы першага курсу, слухаць рэдкія кружэлкі з джазам, чытаць Фэйхтвангера, звадзіў на “Сталкера”. Ягонае малочнае апякунства вырасла ў апякунства іншага кшталту.
У Доме мы амаль не гулялі, хіба я раскладалася на цёплых дошках ганку са сваімі лялькамі. Часьцей насіліся па двары і за ягонымі межамі. Гэтак аднойчы стрыечная сястра Люда, шукаючы, дзе зьнеслася курыца, знайшла на вышках у саломе скрынку з-пад “Птушынага малака”. Радасьць была нядоўгай: у скрынцы ляжаў братаў драўляны самапал з кулькамі, а побач выкапаўся цэлы арсэнал драўлянай зброі нашых суседзяў. Затое на бульбяным полі мы знайшлі сапраўдную лімонку без запалу. Пераспрачаліся, адбіраючы яе адно ў аднаго, пакуль хтосьці ня кінуў гранату зноўку ў поле. Колькі потым хлопцы ні шукалі яе, вытоптваючы грады, — не знайшлі. Яшчэ мы любілі паліць вогнішча ля поля і смажыць на ім жытнёвыя сьпелыя каласы. Якія смачныя былі цьвёрдыя ядзеркі, якім духам пахла потым нашая вопратка і валасы!
Водар — асаблівая тэма. Аднойчы ў Менску, пераходзячы вуліцу на сьвятлафор, я зьбянтэжана спынілася. Пахла нечым такім, чаму не было тлумачэньня. Пахла дзяцінствам. Гэта вельмі тонкі водар, ён мае безьліч адценьняў. Водар паветра раньняй вясны з адчыненай форткі хмарачосу, гарачай ад сонца кветкі шыпшыны, цёплага пылу на паддашку, зваранай у лупінах бульбы, пах півоняў і ванільнага цукру.
…У Доме было чатыры пакоі і вялізная кухня, палову якой займала печ. Пад чатыры куты Дому, заліваючы фундамэнт, дзед Павал паклаў па польскім злотым — пра гэта распавядала бабуля Клава. Колькі разоў, прыгадваючы гэта, уяўляла наш вялікі Дом ня столькі моцна ўгрунтаваным у зямлю, колькі прымагнічаным залатым бляскам, што нябачна трымае яе моцай зачараванага скарбу. Другой дамінантай пасьля печы ў кухні быў круглы стол. Абнаўляліся буфэт, крэслы, шпалеры. А стол заставаўся ранейшы — моцны, дубовы, круглы. Памятаю, як на ім стаялі міскі зь перабранымі суніцамі. Якія яны былі духмяныя! Печчу карысталіся нячаста. Хіба на сьвяты. Каб падрыхтаваць яе да выпечкі пірагоў, зьверху здымалі безьліч рэчаў: стары кажух, вязанкі сухіх грыбоў, венікі, зёлкі ў палатняных торбачках, пустыя валізы. Дух натопленай печы і булак поўнілі дом да самых вышак. Гэта быў дух сьвята, дух Жыцьця.
У пакоі бабы Клавы і дзеда Шуры жыцьцё не спынялася нават у адсутнасьць гаспадароў. Забегшы ў яго аднойчы сярод сьляпога ліпеньскага дня, каб штосьці запытацца, я, ня ўбачыўшы нікога, супыніла свой лёт і зь цікаўнасьцю пачала ўзірацца і ўслухоўвацца. У цішыні, якую парушала адно зумканьне мухі, на мяне ўважліва паглядалі розныя, зусім не падобныя адна да адной асобы. То былі брулоўская вершніца на кані са сваёй ружовай дачкой, калматы Пан у вядзьмарскім сьвятле месяца і Лебедзь з раўнюткім праборам у чорных валасах, вусаты пан Пілсудзкі, а таксама антычныя і біблійныя героі на каляровых і чорна-белых аркушах, ахайна выразаных зь нейкіх часопісаў. У пакоі моцна пахла табакай і трошку мазямі ад раматусу. Тут пахла прысутнасьцю маіх бабулі і дзеда, якіх насамрэч цяпер не было, — дзед пілаваў дровы, бабуля пайшла на гарод па “салеру і пору”. З авальнага партрэту на мяне паглядаў мой нязнаны і таямнічы родны дзед Павал Леановіч. Ён пабудаваў гэты Дом і менавіта адсюль 14 жніўня 1944 году яго павялі ў Ваўкавыскую турму, адкуль цягніком выслалі ў Магадан. Ен працаваў на пошце, быў настаўнікам беларускае мовы, гаварыў трыма мовамі, маляваў. Ягоныя малюнкі, пераважна партрэты людзей, накіданыя алоўкам і пяром, прыхадні, што зьявіліся тым жнівеньскім днём, панесьлі з сабой. Засталося адно некалькі рамантычных малюначкаў, пісаных алеем. Маці прыгадвае, як пабегла ў гарод нарваць памідораў, каб дапамагчы сваёй матулі сабраць дзеда ў дарогу, ды так і засталася стаяць са сьпелымі ажно да расшчэрбінак памідорынамі ля ганку. Не пасьпела... Цяжка ўявіць, што па такой знаёмай, тысячы разоў ходжанай сьцежцы ад дому ўніз да весьніц, паўз калодзеж, бэз, ігрушу, пайшоў і болей ніколі не вярнуўся мой дзед, а побач, топчучы траву, брылі чужыя ногі. Па зямлі, на якой рос ягоны сад, стаяў ягоны Дом, а калісьці, так даўно, тут было мора...
