“Чалавеку патрэбнае прыгоства”

Гутарка Сяргея Харэўскага з Івонкай Сурвіллай

Творчасьць мастакоў беларускай дыяспары ХХ ст. — вялікі пласт нашае культуры. Адных зь іх добра ведаюць у краінах, дзе яны працуюць, — напрыклад, дойліда Сьвеціка Каржанеўскага з Аўстраліі. Пра іншых ведама зусім невялікаму колу — як пра жывапісца Канстанціна Гэду, які жыў у Аргентыне.

У Беларусі малавядомая і творчасьць Уладзімера Шыманца й ягонай дачкі Івонкі Сурвіллы, якая цяпер старшынюе ў Радзе Беларускае Народнае Рэспублікі. Скарыстаўшыся зь ейнага гасьцяваньня ў Вільні, я вырашыў пагутарыць з спадарыняй Сурвіллаю менавіта пра мастацтва.

С.Х.: Як склаўся Ваш асабісты лёс у мастацтве?

І.С.: З татам ня можна было іначай жыць, як мастацтвам. У Люўры я пабывала мо сто разоў. Пасьля пайшла вучыцца на мастацтва. Праз пэўны час мне здалося, што ад гэтага мастацтва будзе мне бяда. У Парыжы было мноства мастакоў, нешта пад 70 тысяч. І ўсе яны амаль спалі пад мастамі, працавалі вартаўнікамі на фабрыках, бо не маглі з мастацтва пражыць. Тамака не існавала такой сыстэмы, як у Савецкім Саюзе, — курсаў, апекі. І я падумала, што трэба мне знайсьці такую працу, каб зь яе зарабляць. Таму я перайшла ў Сарбону вучыцца моваў — скандынаўскіх і ангельскай з францускай. З гэтага я, фактычна, усё жыцьцё жыла. Але адначасна ўсё жыцьцё малявала. Брала ўдзел у трох дзясятках выставак. Чатыры зь іх былі індывідуальныя.

Па вайне ў Францыі, апроч Уладзімера Шыманца, працавалі таксама беларускія мастакі Віктар Жаўняровіч і Міхась Наўмовіч. У Парыжы тады панавалі кансэрватыўныя густы. Катастрафізм экспрэсіяністаў Мунка, Суціна, як і дэканструктывізм позьніх кубістаў Грыса, Ліпшыца, выйшаў з моды. Публіка зноў хацела бачыць мастацтва, блізкае да рэалізму.

С.Х.: Распавядзіце, калі ласка, пра тое, як Вас вучылі.

І.С.: Мастацтву я вучылася ў Парыжы, у Ecole supйrieure des beaux-arts. Там кожны студэнт быў прымацаваны да аднаго мэтра. Маім быў Жан Сувэрбі, сябар Акадэміі, нэаклясык. Ён выдатна разумеў сучаснае мастацтва: дагэтуль памятаю ягонае яснае, натуральнае тлумачэньне, чаму Пікаса маляваў каня з адным вокам збоку каля пысы. Разам з тым, ён паважаў клясыцызм — прапорцыі, прыгоства лініяў, кампазыцыю. Ён не прызнаваў пэйзажу. Для яго вартымі ўвагі былі толькі людзкое цела, партрэты, жанравыя кампазыцыі.

Разам з тым, Францыя яшчэ знаходзілася пад уплывам перадваеннага авангарду, у тым ліку мастакоў родам зь Беларусі, якія па вайне мелі сусьветную славу: Шагала, Ліпшыца, Суціна. Уладзімеру Шыманцу належыць тэрмін “парыская школа” ў дачыненьні да нашых землякоў даваеннае эміграцыі. Але ніхто на Захадзе не асацыяваў іх зь Беларусяй. Зрэшты, і ў самой Беларусі, за рэдкімі шчасьлівымі выключэньнямі, напрыклад Максіма Танка, іх ня ведалі.

С.Х.: Хаіма Суціна, напрыклад, да сёньня на Захадзе лічаць літоўцам. Як Вы ставіцеся да гэтага?

І.С.: Ён жа са Сьмілавічаў. Ён назваў сябе недзе літваком, як і ўсе жыды зь Беларусі называлі сябе літвакамі... І раптам кажуць мне літоўцы: гэта літоўскі мастак! Мяне, як некалі й майго тату, гэта моцна засмучае.

С.Х.: Скажыце, а што з заходняга мастацтва паўплывала на Вас і Вашую творчасьць найбольш?

І.С.: Перадрэнэсанс мне падабаецца больш, чым сам Рэнэсанс і час пасьля Рэнэсансу. Але што мне расплюшчыла вочы на мастацтва й колер — гэта імпрэсіянізм. Як я першы раз пабачыла імпрэсіяністаў, то пабегла дадому й пачала маляваць. Да такой ступені мяне захапіла гэта!

Усе сьцены ў мяне былі завешаныя Гагенам. І ў Клёда Манэ, і ў Эдуара Манэ, і ў Рэнуара, і ў постімпрэсіяністаў былі рэчы, што мяне захаплялі. “Натурморт зь сіняй вазай” Сэзана таксама вісеў у мяне на сьцяне. Таксама моцна захапляюся Пікаса. На схіле гадоў ён маляваў занадта неахайна, а вось ягоная графіка — гэта штосьці цудоўнае.

А цяпер вось была ў Даніі й захапілася творамі мастака з выспы Борнгальма Олюфа Геста. Ён маляваў пераважна пэйзажы. Ён меў фэрму і маляваў тую фэрму сотні разоў, часам трыма-чатырма колерамі. У кожным часе жыцьця можна раскрыць новыя захапленьні.

Чыстае й звонкае мастацтва папярэднікаў італьянскага Рэнэсансу й францускіх імпрэсіяністаў вельмі сьцьвярджальнае. Уплыў гэтага мастацтва адчуваецца ў творах Івонкі Сурвіллы, найперш у партрэтах яе сваякоў.

С.Х.: Аднаго разу Сальвадор Далі трапна сказаў: Францыя — краіна найлепшага густу, таму там усё атрымліваецца ружовенькім ці блакітненькім, а Гішпанія — краіна кепскага густу, таму там ёсьць вялікі жывапіс. Да 1965 г. Вы з мужам працавалі ў Мадрыдзе. Гэтыя гады супадаюць з пэрыядам вялікае моды на гішпанскае мастацтва ў сьвеце. Ці паўплывала яно на Вас?

І.С.: Вэляскес мне моцна імпануе. Ягоная “Інфанта” падабаецца надзвычай. Далі быў надзвычайным малявальшчыкам, але ягоны сюррэалізм бянтэжыць мяне сваёй мізантропіяй. Затое ягоныя абразы Хрыста, абразы жонкі ў позах Мадонны надзвычай прыгожыя. Цяпер я па-іншаму бачу й творчасьць Міро, якога тады неяк не заўважала.

Івонка Сурвілла ўважае, што мера таленту мастака, напрыклад Пікаса ці Далі, — гэта перадусім грунтоўнасьць ягонага малюнка. Графіцы самой мастачкі маглі б пазайздросьціць савецкія рэалісты. Напрыклад, графічным аркушам пачатку 90-х гадоў “Смутак”.

С.Х.: Ці маеце Вы свае ўласныя мастацкія прынцыпы?

І.С.: Цяперашняя канцэпцыя мастацтва мне чужая. Калі я хачу штосьці па-мастацку выказаць, то, хочучы ці ня хочучы, я раблю гэта спосабам, які мяне пераносіць у сьвет лепшы, у штосьці прыгожае. Я не малюю ваенных сцэнаў, унікаю трывожных колераў... Папросту не магу. Я малюю ідэалізаваны сьвет.

С.Х.: А хто зь беларускіх мастакоў паўплываў на Вашую творчасьць найбольш?

І.С.: Быў час, калі я чулася блізкаю да Алесі Пасьлядовіч. Як я пачала рабіць графіку, то нешта супольнае было. Наагул, беларускія графікі цудоўныя.

Уплыў графікі Алесі Пасьлядовіч 60—70-х адчуваецца ў танаваным афорце “Ішкальдзь”, у афорце “Белая вежа”. Парадаксальная сувязь пры адсутнасьці беспасярэдніх кантактаў.

С.Х.: Як Вы ацанілі б стан сучаснага беларускага мастацтва? Што Вам падабаецца ў ім?

І.С.: У кожнага мастака ёсьць рознае, праўда? У майго брата, напрыклад, захоўваецца адна карціна Батальёнка, якая мне надзвычай падабаецца. Не падабаюцца творы тых мастакоў, хто пачынае рабіць рэчы камэрцыйныя, дзеля прычынаў, што нічога ня маюць супольнага з мастацтвам. Такіх шмат, на жаль, цяперака.

Мастачка невыпадкова зьвярнула ўвагу на ўтрыманскі статус мастакоў за Саветамі. Большасьці зь іх давялося расплачвацца душою. Мастацкае жыцьцё ў сьвеце тым часам імкліва стварала новыя формы, сумежныя з тэатрам, літаратураю. Размывалася мяжа паміж мастацтвам і ягонымі штукарскімі імітацыямі.

С.Х.: Часта паўстае пытаньне пра далейшы лёс мастацтва. Якім Вы яго ўяўляеце?

І.С.: Выяўленчае мастацтва — патрэба людзкой душы. Яно ня мусіць быць ілюстрацыяй ідэі, што ня мае нічога супольнага з мастацтвам. Скажам, калі мастак павесіць чатыры лямпачкі ў розныя куткі залі й напіша вялікі тэкст між гэтымі лямпачкамі, што ён хоча гэта й гэта імі выказаць, — то, на маю думку, гэта не выяўленчае мастацтва. Гэта ідэя, да якой ён стараецца прыцягнуць увагу рознымі спосабамі. Эстэтычны сэнс — важны элемэнт мастацтва. У чалавека ёсьць патрэба ў прыгастве: і формаў, і колераў, і кампазыцыі.

Шчасьлівым чынам у Беларусь вяртаецца Шагал, але сотні творцаў яшчэ не вярнуліся. Крытыка ў пачатку 90-х неабачліва крытыкавала этнаграфізм, кпіла з сантымэнтальнасьці эмігранцкага мастацтва. Ніхто не аналізаваў тады пачуцьцяў мастакоў, дзесяцігодзьдзямі адарваных ад Бацькаўшчыны. Хоць прыклад Міцкевічавага сантымэнталізму мог шмат каго навучыць... “Мы, відаць, ня ўмеем хлусіць”, — гэтак падсумавала нашу размову пра мастакоўскую творчасьць на эміграцыі Івонка Сурвілла.