«Litoŭskija astraŭki» zachavalisia dzie‑nidzie na terytoryi vialikaha «biełaruskaha mora». Jany zachavali svaju bałckuju movu, kulturu, tradycyi. Najbolšy centar litoŭskaści ŭ Biełarusi znachodzicca ŭ Astravieckim rajonie. U skład Hierviackaha sielsavietu ŭvachodzić kala dziesiaci viosak, u jakich razmaŭlajuć pa‑litoŭsku. Najbolšyja ź jakich — Hierviaty, Rymdziuny i Hiry.
Hiry
«Łaba», — vitajucca z nami viaskoŭcy ŭ Hirach.
Havorku zrazumieć niespraktykavanamu ŭ litoŭskaj movie čałavieku niemahčyma. Z razmovaŭ tutejšych biełaruskaje vucha moža razabrać chiba tolki rasiejski mat, jakim miascovyja žychary ščodra pierasypajuć svaju movu.
Na mohiłkach u Hirach jość staraja draŭlanaja kaplica. Na śviaty siudy pryjaždžaje ksiondz z Hierviataŭ. Słužby, naturalna, pa‑litoŭsku. Jak ni starajusia, ale nie mahu znajści na nadmahilnych plitach nivodnaha słavianskaha proźvišča, jak niama i nivodnaha nadpisu kirylicaj.
Zaŭvažaju, što la adnoj z mahił zavichajecca mužčyna hadoŭ piacidziesiaci. Padychodžu, kab pačać razmovu. Majho surazmoŭcu zavuć Jozas Pietrykas (u savieckim pašparcie jaho imia pisali jak Iosif Pietryk), jon miascovy, ale ŭžo kala 30 hadoŭ žyvie ŭ Vilni, pracuje zvarščykam.
Jozas kaža, što absalutna ŭsie jahonyja adnaklaśniki ciapier žyvuć u Litvie. Toje i nia dziva, dva razy na dzień praz Hiry prachodzić aŭtobusny maršrut ź Vilni. Kvitok kaštuje ŭsiaho 9500 rubloŭ. Rejs u vioski suajčyńnikaŭ dacirujecca ŭradam sa specyjalnaha fondu.
Pietrykas jeździć da stareńkaj maci ledźvie nie štotydzień. Z Astraŭca nivodnaha maršrutu da Hiraŭ nia chodzić, što tady kazać pra Miensk. «Zusim vy, biełarusy, pra nas nie kłapociciesia», — nie biez dakoru ŭ hołasie havoryć Jozas.
Pietrykas z nami razmaŭlaje na dobraj rasiejskaj movie, doma — tolki pa‑litoŭsku. Jahonaja žonka taksama ź miascovych litoŭcaŭ.
Jon chvalić Łukašenku za toje, što navioŭ u krainie paradak, i nia moža ŭzhadać proźvišča litoŭskaha prezydenta. Adnak viartacca ŭ Biełaruś jon nie źbirajecca, bo ŭ «Litvie bolšyja perspektyvy».
«Jakaja roźnica, ci ty biełarus, ci litoviec? — kaža Pietrykas. — Pomniu, što maładymi, kali prychodzili na tancy, to časta bilisia hierhuny z hudami, ale tak ža paŭsiul, a nia tolki ŭ nas».
Jak ni kryŭdna, ale hety litoŭski astravok u Hirach chutka źniknie z mapy Biełarusi. Źniknie nie praz asymilacyju, jana Hiram užo nie pahražaje, paprostu vioska katastrafična stareje. Užo ciapier tut zastałosia ŭsiaho niekalki dziasiatkaŭ čałaviek, praz kolki dziesiacihodździaŭ tut banalna moža nikoha nie zastacca.
Taki ž los, tolki, vidać, jašče chutčej za Hiry, paŭtorać i mienšyja litoŭskija vioski, kštałtu Hielunoŭ i Hudzienikaŭ.
Hierviaty
Užo zdalok dobra bačnyja špili hierviackaha kaściołu, adnaho z najvyšejšych u krainie.
Vyhlad kaściołu Śviatoj Trojcy ŭražvaje. Da taho ž, kaścioł patanaje ŭ zielaninie. Paprostu niejki edemski sad.
Praktyčna adrazu sustrakajem čałavieka, jaki i spryčyniŭsia da hetaha charastva. Mužčynu zavuć Viktar Jodka, jon dapamahaje miascovamu ksiandzu. Kaža, što praktyčna ŭsie kvietki i dreŭcy vysadžvaŭ svaimi rukami, nijakaj specyjalnaj adukacyi jon nia maje, adnak usio pryžyłosia, u tym liku i niekatoryja ekzatyčnyja vidy raślin.
Pierad kaściołam ža raskinułasia vializnaja płošča, centralnaja płošča miastečka, pieratvoranaja ŭ francuski sad sa skulpturami. Siarod akuratna padstryžanaj travy pralehli akuratnyja darožki. Pa perymetry rasstaŭlenyja skulptury apostałaŭ. Unizie nadpisy na litoŭskaj havorcy «Piatrus», «Jakubu» i h.d.: Skulptury nabyć dapamahli taksama litoŭcy.
Viktar Jodka kaža, što čatyry razy na tydzień u kaściole ładziać litoŭskija imšy. Sam Jodka nie litoviec, ale «dobra ŭžo navučyŭsia razumieć słužby pa‑litoŭsku».
Nie litoviec i ksiondz Leanid Niściuk. Pa pachodžańni ajciec Leanid biełarus, ale naradziŭsia ŭ Vałhahradzkaj vobłaści (Rasieja), słužyŭ u flocie. Paśla adčuŭ śviatarskaje paklikańnie, vučyŭsia ŭ Koŭnie, tam i vyvučyŭ litoŭskuju movu.
U kaścioł ja patrapiŭ akurat u toj momant, jak tam adbyvałasia viančańnie. Maładyja — Alaksandar i Ina — miascovyja biełarusy, tamu i abrad ksiondz słužyć… pa‑polsku. Biełaruskich słužbaŭ u Hierviatach jašče niama.
Pakul prachodzić viančańnie, vychodžu na dvor. Na kaściolnym ćvintary znachodziacca pachavańni rodu Damiejkaŭ. Tych samych, ź jakich pachodzić słavuty navukoviec Ihnat Damiejka.
Babula, što naziraje praz płot za viasielnym pajazdam, pryznajecca, što nie litoŭka i navat nia viedaje litoŭskaj movy, choć i pražyła tut usio žyćcio. Litoŭcaŭ tut zastałosia dobra kali tracina, kaža. «Sami litoŭcy ichniuju movu nie razumiejuć»,— śmiajecca baba Hanna.
Praŭda, nastupny moj surazmoŭca akazvajecca ŭsio ž litoŭcam. Jaho zavuć Marjanam, asablivaha entuzijazmu ŭ razmovie jon nie prajaŭlaje. Na majo pytańnie, ci jość u Hierviatach niejkija litoŭskija aktyvisty, jakija kłapociacca pra staryja zvyčai i tradycyi, cikaviacca historyjaj, dzied adkazvaje: «Usie my tut aktyvisty». A paśla raić jechać u Rymdziuny, kali my nasamreč šukajem niejkaj litoŭskaści, bo ŭ Hierviatach my jaje mała znojdziem.
Na zvyčajnaj trasiancy havorać u ahraharadzkim universamie «Jantarny», što nasuprać kaściołu.
I škoły litoŭskaj tutaka niama. Tamu pacichu i asymilujucca, stračvajuć nacyjanalnyja ryski. Razam z tym, praktyčna ŭsie karennyja viaskoŭcy praciahvajuć zapisvać svaich dziaciej u pašpartach mienavita litoŭcami, bo bačać dla ich perspektyvu tolki ŭ susiedniaj krainie.
